O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti biologiya kafedrasi

Poyada  birlamchi to’qimalarning joylanishi. Birlamchi tuzilishga ega bo’lgan poyada markaziy 
silindir  va  birlamchi  po’stloq  mavjud  bo’lib,  ildizdan  birlamchi  po’stloqni  ustki  tomonidan 
og’izchalarga  ega  bo’lgan,  epiderma  bilan  qoplanishidan  farq  qiladi.  Poyada  to’qimalarning 
joylanishi turlicha bo’ladi. Birlamchi po’stloq tarkibiga: xlorenxima, mexanik  to’qima, parenxima, 
ajratuvchi to’qima va boshqa bir qancha to’qimalar kirishi mumkin. Xlorenxima fotosintezga qulay 
bo’lishi  uchun  epiderma  tagida  joylashib,  kollenxima  yoki  sklerenxima  bilan  navbatlashib  kelishi 
mumkin.  
Poyaning  markaziy  silindri  ancha  murakkab  tuzilishga  ega.  Birlamchi  o’tkazuvchi  to’qimalar, 
o’tkazuvchi naylar boylamini  hosil qiladi.  Boylamlar  parenxima  bilan  bir – birlaridan  ajralib 

---

 
51 
turadi.  Birlamchi  ksilema  o’zak  yaqinida,  birlamchi  floema  esa  ksilemadan  tashqarida  po’stloq 
yaqinida joylashadi. Ba’zida poyada ichki floema ham paydo bo’lib, ksilema  bilan o’zak oralig’ida 
joylashadi.  Ichki  floema  boylam  tarkibiga  ham  kirishi  (qovoq  poyasi)  yoki  ayrim  boylam  hosil 
qilishi ham mumkin, ba’zida tutash xalqa hosil qilishi mumkin.  
Ba’zi  o’simliklarda  tashqi  floemaning  o’tkazuvchi  elementlari  bilan  po’stloq  oralig’ida  tolalar 
paydo bo’ladi. Tolalar tutash halqa tarzida yoki guruh-guruh bo’lib boylamlar yaqinida shakllanadi 
va  tolali  nay  to’dalaridan  tashkil  topgan  boylam  deyiladi.  Tolalar  birlamchi  floemalardan  paydo 
bo’ladi. 
O’tkazuvchi to’qimalardan ichkarida parenxima hujayralaridan tashkil topgan o’zak yotadi. Ba’zida 
o’zak    hujayralarida  oziqa  moddalar  to’planadi  yoki  hujayralar  oralig’ida  ideoblastlar  joylashgan 
bo’lib tanin, shilimshiq va boshqa moddalarni saqlaydi, ba’zida havo bo’shliqlari paydo bo’ladi.  
Barglarning    o’tkazuvchi    to’qimalari    poyalarga  o’tib  davom  etadi.  Novdaning  umumiy 
o’tkazuvchi to’qimalar tizimi apeksida – metamerlar (barg, bo’g’im,  kurtak) shakllangan vaqtidan 
boshlab paydo bo’ladi. Rivojlanayotgan bargning prokambiy boylamlari poya bo’g’imi orqali o’tib, 
markaziy  silindirdagi  boylamlar  bilan    qo’shiladi  va  sintetik  boylamlarni  hosil  qiladi. 
Bo’g’imlarning anatomik  tuzilishini turlicha bo’lishi barglardagi  prokambiy bog’lamlar soniga va 
bo’g’imda  ularning  qo’shilishiga  bog’liq  bo’ladi.  Poyada  markaziy  silindriga  kirgan  barcha 
barglarning  boylamlari  barg  izlari  deb  ataladi.  Barg  izlarini    uzunligi    barg  asosidan  poyaga 
kirgangacha  bo’lgan  masofa  bilan  o’lchanadi.    Ba’zida  barg  izlari  tez  poyaga  kiradi,  ba’zida  bir 
necha bo’g’imlargacha tushib  keyin o’tkazuvchi to’qimalari bilan birlashadi. 
Barg izlari 1-2-3 yoki ko’p boylamli bo’lishi mumkin. Boylamlar poya o’qiga, bo’g’im parenximasi 
orqali  kiradi  va  barg  lakuni  deb  ataladi.  Lakunlarni  soniga  qarab  bo’g’imdagi barg  izlari  1-2-3  va 
boshqa lakunli bo’lishi mumkin. Barg va poyalardagi o’tkazuvchi to’qimalarning o’zaro aloqasi bir 
qancha  sabablarga  bog’liq:  1)  barglarning  poyada  joylashishiga;  2)  barglarning  katta  kichikligiga; 
3) tomirlanish tiplariga bog’liq va nodal anatomiyasi deb ataladi. Nodal anatomiya o’simliklarning 
oila  turkumi  uchun  mustahkam  belgi  bo’lib  o’zaro  qarindoshliklarini  aniqlashga  yordam  beradi. 
O’tkazuvchi  naylar  (birlamchi  floema)  –  barg  izlari  poyaning  yuqori  qismida  halqa  shaklida 
joylashadi. Sintetik boylamlarda kambiy jadal ishlaydi.