О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti milliy libos va san’at fakulteti musiqa ta’limi kafedrasi musiqa nazariyasi fanidan kurs ishi mavzu: Bajardi: Ilmiy rahbar: Termiz – 2022

II.3.Qadimgi Xorazm raqsi
Har bir xalqning o‘z raqs an’analari, ijro uslubi, plastik tasviriy vositalari bor. San’atning qadimiy turlaridan biri bo‘lib kelgan xalq raqsi xalq hayotining tarixiy, ijtimoiy va geografik sharoitlari ta’siri ostida tarkib topib, rivojlanib kelgan. Shu sababli unda xalq an’analari, psixologiyasi, davr va muhit ta’siri o‘z tamg‘asini qoldiradi. Xalq raqsi san’atning ko‘pgina turlari, ayniqsa, musiqa bilan uzviy bog‘langan, shuningdek, xalq marosimlari va bayramlarining tarkibiy qismi bo‘lib kelgan. O’zbek raqs san’atining rivojlanishida xalq raqslarining o’rni juda katta. Birgina Xorazm maktabiga xos bo’lgan raqslarning o’zigina bir xalqning tarixidan tortib bugungi kunigacha bo’lgan davrni so’ylab beradi. Bu esa raqsni mazmunan, m'ano jihatdan ham boyishiga xizmat qiladi.
Boshlaridagi taqya tuzi, peshonalariga bogʻlangan manglay tuzi, koʻkraklariga osilgan shokilalar, quloqlaridagi sirgʻalar, bilaklaridagi bilaguzuklar ham raqs usullariga mos tushib, umumiy raqs obrazini yaratishga xizmat qiladi. Yigitlar ustiga toʻq rangli kamzul, boshlariga chugurma kiyib oʻynaydilar.
Raqs jarayonida barmoqlarni qarsillatib, gʻoz turib oʻynash, gavda, qoʻldastalarni titratish, yelka qoqish, choʻkka sakrash ayollar va erkaklar raqsiga birday xosyuita Xorazm raqsi harakatlarga boy. Bizgacha yetib kelgan "Chagʻalloq", "Norim-norim", "Aliqambar", "Orazibon", "Moʻri", "Xoʻbbimboy", "Shirinnovvot" oʻyinlari ijrosida oʻgʻlon raqqoslar va masxarabozlar oʻzini koʻrsatgan boʻlsa, "Ashshadaroz", "Maqom ufori" kabi raqslarda raqqosalar ustunlik qilgan. "Lazgi" raqs turkumi ijrosida erkak va ayol raqs ustalari birday mahorat bilan oʻynaydilar. Eng mashhur Onajon xalfa Sobirova xalfa tomoshasi tarkibini sakrash, garmon chalish va kuylash, raqqoslarni oʻynatishda, ayniqsa, xotin-qizlar raqsini sahnaga olib chiqishda katta xizmat kilgan. SYUITA Ollaberganova, R. Hakimova, R. Otajonovalar Onajon xalfa ansambli ishtirokchilaridir. Xorazm raqsi ijro uslubini, anʼanalarini, yangi ijtimoiy sharoitlarda saqlash va rivojlantirishda Qambar bola, Kanarak bola Saidov, Qodirbergan Otajonov, Karim Ollaberganov, Rimajon Matkarimova, Matlatif Saidov, Latif Zaripov, Gavhar Matyoqubova va boshqalarning xizmatlari katta. Xorazm raqsi uslubi Xorazm viloyat teatri, xalq ansambllari, "Oʻzbekraqs" birlashmasi tasarrufidagi "Lazgi" ansambli faoliyatida davom etib kelmoqda.
Xorazmda birorta ham xalq sayillari, oilaviy bayramlar, tantanali kechalar kuyqo‘shiqsiz o‘tmaydi, Xorazmliklar ichida raqs tushinshi bilmaydigan, sevmaydigan insonning o‘zi yo‘q. Xorazmning xalq raqslari avloddan avlodga o‘tib kelayotgan qadimiy an’analar asosida saqlanib kelgan va madaniyatni oltin merosi tarkibiga kiritilgan, bular: “Ot o‘yin”, “Qummushuk”, “Qirg‘ovul”, “Chag‘aloq”, “Kaptar o‘yin”, “Sipsa o‘yin”,“Cho‘girma tikish”, “Ko‘knori”, “Bayda ufori”, “Yu-pu-pu”, “Mag‘aldak”, “Gul ufori”, “Hayvon ufori”, “Burda”, “Ratalla”, “Galalaylim”, “Mashalla”. Qadimgi raqslardan shu paytgacha yetib kelgan eng mashhur raqs bu - “Lazgi”. Qadimdan madaniyat va sanʼat maskani boʻlgan Xorazm vohasida oʻziga xos xalq musiqa ijodiyoti, ogʻzaki anʼanadagi kasbiy musiqa namunalari keng oʻrin tutadi. Xorazm musiqa uslubi doirasida xalq musiqasining eng qadimgi davrlariga mansub kuy-ohang namunalari oʻz aksini topgan. Jumladan, bolalar va mavsum marosim qoʻshiqlarida musiqaning ilk bosqichlariga oid dastlabki tuzilma va ohang alomatlari, boshlangʻich parda asoslari saqlanib qolgan. Xalfalar sanʼatida "ichkari"ga xos ixcham diapazondagi past ovoz koʻlamida aytiladigan, faqat ayollargagina xos boʻlgan qoʻshiq va ashulalar o'rin olgan. Bunda qudalar tomonidan toʻyga ruxsat berilgandan keyin aytiladigan "Boring boshlang , oʻnglar boʻlgʻay to'yinggiz", to'y boshlanishida "Muboraklar boʻlgʻay etgan to'yinggiz" yoki kelin kelgandan keyin "Aylanaman kelinni qaddi boʻyinnan" va boshqa qoʻshiqlar tuyning o'ziga xos rivojini belgilagan. Ayniqsa, qayroq bilan oʻynab aytiladigan lapar turi xalfa raqqosalariga juda xosdir.
Xorazmda xonandalik, sozandalik va raqqoslikni oʻziga kasb qilib olgan sanʼatkorlar guruhlari "sozanda qoʻshlari" deyilgan. Ular ikki xil tarkibda, yaʼni 2 ta surnaychi, doirachi, tanburchi, ashulachi, sozchi ashulachi, raqqos, masxaraboz, soʻz ustasi, dorbozchi, chodir xayol (qoʻgʻirchoqboz) va boshqalardan tashkil topgan. Sozanda qoʻshlarining vazifasi toʻyda baxshi dostonni tugatgandan keyin yoki toʻyni yanada qizdirish maqsadida oʻz sanʼatlarini namoyish qilishdan iborat. Xorazm musiqa uslubida talqinchi va goʻyandalar ijodi aniq bir janr bilan chegaralanmagan boʻlsa-da, ularning oʻz yoʻllari va oʻziga xos uslublari mavjud. Ayniqsa, ular suvoralar va ularning savtlari hamda boshqa yirik shakldagi mumtoz ashulalarni Mashrab, Soʻfi Olloyor, Mahtumquli, Mulla Nafas kabi shoirlarning tasavvuf yoʻlidagi gʻazallari, nasihat hamda oʻgitlariga solib kuylaganlar.
Xorazm raqsi - oʻzbek xalq raqs uslubi. Xorazm vohasida qadim zamonlarda shakllangan va asrlar davomida rivojlanib kelgan. Xorazm raqsida gavdaning beldan yuqori qismi orqaga tashlanganroq, kuraklar bir-biriga yaqin, tizzalar biroz egik, oyoq uchlari yonga ochilganroq boʻladi. Xotin-qizlarda rasmiy holatda barmoq uchlari pastga qaratiladi, tirsaklar biroz bukiladi, yigitlarda qoʻllar choʻzilgan, tirsaklar toʻgʻri boʻlib, barmoqlar yuqoriga, kaftlari yonga qaratiladi. Xotin-qizlar bilaklariga zang, ya'ni mayda
Xorazm raqsi - oʻzbek xalq raqs uslubi. Xorazm vohasida qadim zamonlarda shakllangan va asrlar davomida rivojlanib kelgan.
Xorazm raqsida gavdaning beldan yuqori qismi orqaga tashlanganroq, kuraklar bir-biriga yaqin, tizzalar biroz egik, oyoq uchlari yonga ochilganroq boʻladi. Xotinqizlarda rasmiy holatda barmoq uchlari pastga qaratiladi, tirsaklar biroz bukiladi, yigitlarda qoʻllar choʻzilgan, tirsaklar toʻgʻri boʻlib, barmoqlar yuqoriga, kaftlari yonga qaratiladi. Xotinqizlar bilaklariga zang (mayda qoʻngʻiroqchalar) taqib oʻynaydilar. Boshlaridagi taqyatuzi, peshonalariga bogʻlangan manglay tuzi, koʻkraklariga osilgan shokilalar, quloqlaridagi sirgʻalar, bilaklaridagi bilaguzuklar ham raqs usullariga moye tushib, umumiy raqs obrazini yaratishga xizmat qiladi. Yigitlar ustiga toʻq rangli kamzul, boshlariga chugurma kiyib oʻynaydilar. Raqs jarayonida barmoklarni qarsillatib, gʻoz turib oʻynash, gavda, qoʻldastalarni titratish, yelka qoqish, choʻkka sakrash, qayrokdarda usul berish ayollar va erkaklar raqsiga birday xosyuita Xorazm raqsi harakatlarga boy. Bizgacha yetib kelgan "Chagʻalloq", "Norimnorim", "Aliqambar", "Orazibon", "Moʻri", "Xoʻbbimboy", "Shirinnovvot" oʻyinlari ijrosida oʻgʻlon raqqoslar va masxarabozlar oʻzini koʻrsatgan boʻlsa, "Ashshadaroz", "Maqom ufori" kabi raqslarda raqqosalar ustunlik qilgan. "Lazgi" raqs turkumi ijrosida erkak va ayol raqs ustalari birday mahorat bilan oʻynaydilar. Eng mashhur Onajon xalfa Sobirova (1885—1952) xalfa tomoshasi tarkibini saklash, garmon chalish va kuylash, raqqoslarni oʻynatishda, ayniqsa, xotinqizlar raqsini sahnaga olib chiqishda katta xizmat kilgan. SYUITA Ollaberganova, R. Hakimova, R. Otajonovalar Onajon xalfa ansambli ishtirokchilaridir. Xorazm raqsi ijro uslubini, anʼanalarini, yangi ijtimoiy sharoitlarda saqlash va rivojlantirishda Qambar bola, Kanarak bola Saidov, Qodirbergan Otajonov, Karim Ollaberganov, Rimajon Matkarimova, Matlatif Saidov, Latif Zarifov, Xudoybergan toʻqtoʻq, Gavhar Matyoqubova va boshqalarning xizmatlari alohida. Xorazm raqsi uslubi Xorazm viloyat teatri, xalq ansambllari, "Oʻzbekraqs" birlashmasi tasarrufidagi "Lazgi" ansambli faoliyatida davom etib kelmoqda.

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Psixika raqsning holati, jamoat fenomeni sifatida tashabbuskori bo'ldi. Albatta, dastlab u din va sehr bilan yaqindan chambarchas bog'liq edi, ular bir-birlaridan ajralib chiqmasin. Ushbu hodisalarning ajralish va torrog'i ixtisoslashuvi sezilarli darajada sodir bo'ldi. Va asta-sekin dinni asta-sekin egallab oldi.
Ibodatning ustunligi shundaki, sehrgarlar va ruhoniylar aqlli bo'lishgan, shuning uchun u "tartibsizlik" ga loyiq emas edi va ularning qarindoshlariga katta ishlov berilmagan Bu masalada noma'lum kuch qo'rquvi.
Ushbu sharoitdagi raqs fonga tushib, "xizmat" ni boshladi, ularni bezata boshladi, ularni bezatib, din marosimlari va marosimlarida qatnashchilarga psixologik va energiya hissiy ta'sir ko'rsatish omili. Biz hali ham raqsning inson tanasiga ta'siri haqida gapiramiz, endi biz uning kelib chiqishi sabablari haqida savolga qaytamiz.
Raqs qachon paydo bo'ldi? Narsalar mantig'iga ko'ra, xronologik ma'noda, raqs urf-odatlari paydo bo'lish vaqti - bu pikelen davri (15 - 10 ming yil oldin).
Bu davrda bu davriy san'ati va eng avvalo g'or rasmini eng yuqori rivojlanish darajasiga etadi. Ushbu davrda bu davrda vizual san'at uchun ehtiyoj paydo bo'lganligi va vizual san'at uchun ehtiyoj paydo bo'lganligi, shu jumladan Frantsiya g'orlarida raqsning raqslarini tasdiqlashi mumkinligini taxmin qilish mantiqan 1794 yil davomida Ispaniya - 512-sonli rasmlar - vaqti-vaqti bilan takrorlanadigan turli xil odamlar, qo'shimcha ravishda, 100 ga yaqin tanaffuslar ba'zi insonparvarlik mavjudotlarga bag'ishlangan. Agar biz g'orning rasmlari juda aniq, hatto fotografik deb hisoblasak, rassom mavhumlik qilolmadi, u hech narsa ixtiro qilmadi va o'z ko'zlari bilan ko'rgan narsalarini bo'yashingiz mumkin, deb so'rashingiz mumkin - u nimani ko'rdi? Agar siz musofirlar yoki mutantlarning versiyasini tashlasangiz, unda bular hayvonlarda yoki ba'zi atir-uqubatlarga taqlid qiladigan odamlardir.
Qadimgi odam hayvonlar va ruh tomonidan taqlid qilgan. Agar shunday bo'lsa, ular shundan iborat bo'lsa, qanday qilib raqs emas? Shu bilan birga, musiqa va musiqa asboblari tug'ilishi yuzaga keladi. Shuning uchun har qanday turdagi barcha turlar juda yaqindan ulangan, shuning uchun musiqa raqs bilan bog'liq edi. Birinchi savolga javob berilgan. Raqs bunday "yodgorlik" ni bo'yash yoki arxitektura kabi aniqlaydi, ammo avvalgi raqs bo'lishi deyarli bo'lmaydi. Jamiyat tayyor emas edi. Keyingi savol: raqs madaniyati tug'ilishi qanday sodir bo'ldi?
Biz allaqachon raqs san'ati murakkab inson psixikasining tubida paydo bo'lganligi va ma'lum bir televizorda inson ehtiyojlarining tashqi ehtiyojlarining tashqi ehtiyojlarini yuzaga keltirganligi haqida allaqachon gaplashdik. Bunday ehtiyojlar bilan biz doimo siz bilan uchrashamiz. Instinkt va tabiiy reflekslarga qo'shimcha ravishda, bir shaxs bio-mexanik xotiraga ega. Bir kishi mushaklarning harakatisiz yashay olmaydi! Agar ba'zi bir organ ma'lum sabablarga ko'ra amalga oshirilmasa, bu muqarrar atrofiya. Bizga yashash uchun harakat qilish kerak! Bu dunyoda hamma narsa doimiy harakatda, hamma tebranadi va o'zgaradi. Biror kishi bu dunyoning bolasi bo'lib, ob'ektiv qonunlaridan alohida bo'lmaydi. "Hech narsa abadiy", "hamma narsa oqadi, hamma narsa o'zgaradi" - deydi jamoatchilikka. Shuning uchun, odam kerakli ishlab chiqaruvchi lagerlardan tashqari, tabiat ovozini tinglash, hayotiyligini saqlab qolish uchun qo'shimcha harakatlar qilishdan tashqari. Bu kerak bo'lganga o'xshaydi, chunki ibtidoiy hayot jismonan qattiq va xavf-xatar edi, u allaqachon katta jismoniy faoliyat olib, shubhasiz gipodinamin azoblanmadi. Va bu erda emas!
Biz murakkab va yuqori uyushgan psixikamiz bilan mavjudmiz, hissiyotlarimiz va fikrlarimiz energiya sohalarimizga ta'sir qiladi, shuning uchun biz uchun samimiydir, chunki biz bio elektr impulslar orqali bizning psixikamiz barcha jismoniy jarayonlarni o'z ichiga oladi tana. Ishonchim komilki, davriy aqliy zaryadlash zarurligi va ritmik televizordagi odamning eng erta ehtiyojlarini ilgari surgan. Eslatma - oddiy, ya'ni ritmik televizorda emasyuita Nega bunday? Ha, chunki barcha ichki a'zolarimiz, butun tana va asab tizimi doimiy ritmga ega doimiy tebranish va pulsuliyatlardadir: yurak ma'lum ritmda, shuningdek, qat'iy ritm va boshqalar ham amalga oshiriladi. Shu sababli, psixot energiyasini zaryadlash, shuningdek tananing tabiiy biologik ritmlari bilan diskontda bo'lmaslik uchun ritmik jihatdan amalga oshirilishi kerak. Bunday holda biz odatdagi raqslar haqida, ammo oddiy va shovqinli televizorning eng qadimgi shakllari haqida gapirmayapmiz, bu raqs madaniyati madaniyatining eng boshlanishidan boshlanishi mumkin.
Raqs san'ati tashabbuskori qadimgi odamning ruhiy qismidir. O'zlarini bilish, tinchlik, o'z-o'zini ifoda etish va zavqlanish zarurligi. Imkoniyat vakillari marosimlarda raqsdan foydalanib, imkoniyatdan foydalanmadilar. Ehtimol, ular "effekt" orqali ta'sirini kuchaytirgan katta edi. Ibtidoiy jamiyatda ushbu ta'sirga rioya qilish deyarli imkonsiz edi, shuning uchun qoidalar ruhoniylar va rahbarlarni aytib berishdi.
Antik davrning birinchi raqslari shu kunlar ushbu so'z deb nomlangan. Ular juda boshqa ma'noga ega edilar. Turli xil harakatlar va imo-ishoralar, bir kishi atrofdagi dunyoning taassurotlarini, ularning ruhiy holati, ruhiy holatini sarhisob qildi. Chucks, qo'shiq aytish, Pantomen o'yinlari raqs bilan o'zaro bog'liq edi. Raqsning o'zi har doim, har doim bu odamlar hayoti va hayoti bilan chambarchas bog'liq edi. Shuning uchun, har bir raqs, paydo bo'lgan odamlarning fe'l-atvoriga mos keladi. Ijtimoiy tizimning o'zgarishi bilan hayot sharoiti san'atning mohiyati va mavzusini o'zgartirdi va raqs o'zgardi. Uning ildizlari, u qudratli ijodkorlikni chuqur qoldiradi.