O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi t oshkent moliya instituti “iqtisodiyot” kafedrasi

3. Boylik to‘plash vositasi. Pul muomaladan chiqarilganda boylik to‘plash vazifasini bajara boshlaydi. Har bir tovar ishlab chiqaruvchi o‘zini bozor tasodiflaridan ehtiyot qilish va o‘z tovarini sota olish yoki olmasligidan qat‘iy nazar boshqa tovarlarni sotib olish imkoniyatiga ega bo‘lish uchun o‘zini ma‘lum pul zahirasi bilan ta‘minlashi kerak.
Natural xo‘jalik sharoitida boylik mahsulot jamg‘arish shaklida amalga oshirilgan. Tovar xo‘jaligining rivojlanishi boylik jamg‘arishning pul shaklini keltirib chiqaradi. Tovarlarni cheklanmagan miqdorda saqlab bo‘lmaydi, pulni istagan miqdorda saqlash mumkin.
Tovar xo‘jaligi taraqqiyotining dastlabki davrlarida pul jamg‘arish uni muomaladan chiqarib olish yo‘li bilan amalga oshirilgan. Keyinchalik foyda ketidan quvish hukmron ahamiyat kasb etib, bo‘sh yotgan pul foyda keltirmasligi sababli pul egalari uni harakatga keltirishga, uni foydali joyda ishlatish yo‘lini topishga intildilar. Shuning uchun pul saqlash uchun banklarga qo‘yiladi. Banklar esa, ularni bir joyga to‘plab, kredit vositasida foydalanadi.
Boylik to‘plash vositasini faqat oltin tangalar emas, balki qog‘oz pul materiallari, oltin buyumlar, xorijiy valyutalar va boshqalar ham uynay oladi.
4. To‘lov vositasi. Tovarlar nasiyaga, to‘lov muddati kechiktirib sotilganda, pul to‘lov vositasi vazifasini bajaradi. Xaridorlar tovarning pulini to‘lov muddati kelgandan keyingina to‘laydi. Pulning to‘lov vositasi sifatidagi vazifasi tovar muomalasi doirasi bilan cheklanmaydi. Pul qarzga berilganda, renta va soliqlarni to‘lashda ham to‘lov vositasi vazifasini bajaradi. Nima uchun tovarni sotish bilan unga haq to‘lash o‘rtasidagi vaqt jihatidan ajralish paydo bo‘ladi? Buning eng tub sababi ishlab chiqarish sikllarining turlicha davom etishidir. Masalan, qishloq xo‘jaligida hosil bir yilda bir marta yig‘ib olinadi. Lekin dehqonga butun yil mobaynida turli xil tovarlar kerak bo‘ladi. Pulning to‘lov vositasi sifatidagi vazifasi bu xar xil qiyinchiliklarni bartaraf etishga va bu bilan xo‘jalik aylanmasini tezlashtirishga imkon beradi. Shunday qilib, pulning to‘lov vositasi sifatidagi vazifasidan qog‘oz pullar, veksel va banknotlar kelib chiqqan.
Pulning to‘lov vositasi vazifasi quyidagi majburiyatlarni bajaradi:
-korxona, tashkilotlar o‘rtasida tovar va xizmatlar uchun to‘laganda;
-davlat budjetiga va kredit tizimiga to‘lovlarni amalga oshirganda (foydadan to‘lanadigan to‘lovlar, kredit bo‘yicha qarz va foizlarni to‘lash va boshq.);
-ishchi-xizmatchilarga ish haqi to‘lash va aholiga boshqa to‘lovlarni to‘lash (nafaqa, stipendiya va boshq.);
-boshqa har xil qarz va majburiyatlarni to‘lash (masalan, kreditga olinganligi uchun to‘lov, uy-joy, elektr energiyasi va boshqa xizmatlar uchun to‘lovlar)da amalga oshiriladi.