O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi t. U. Umarov

 
8.3. Yemirilishga chidamli qoplamalar. 
 
Metall kesuvchi asboblarning turg‘unligini oshirishning samarali usullaridan 
biri  kesish  jarayonida  asbobning  kontakt  yuzalariga  yemirilishga  chidamli 
qoplamalar:  volfram  karbidi  (WC);  titan  karbidi  (TiC);  titan  karbidi  (TiN); 
alyuminiy  oksidi  (Al203);    sirkoniy  nitridi  (ZrN);  molibden  nitridi  (MoN);  xrom 
oksidi ( 
uchun qoplama  elementlari  «qoplanadigan  asbob  materiali  va uning  ishlash 
sharoitiga (ishlov beriladigan material va kesish rejimlari) qarab tanlanadi. Har bir 
qatlam  uchun  turli  xil  xususiyatga  ega  bo‘lgan  bir  qatlamni  (3-10  mkm)  va  ko‘p 
qatlamli  qoplamalar qo‘llaniladi.  Yemirilishga  chidamli  qoplamalar  samaradorligi 
ularning  kimyoviy  tarkibiga  bog‘liq,  bo‘ladi.  Qoplamalarni  qo‘llash  asbob 

---

207 
 
turg‘unligini  1,4—5  martagacha  oshiradi.  Qoplama  surishning  bir  necha  usullari 
mavjud. 
Gaz  fazali  usul(GF).
  Bu  usul  titanning  gazga  o’xshash  birikmasini  (TiS + 
N2  +  SN2)  kondensatsiyalashga  asoslangan  bo‘lib,  qoplanadigan  asbobda  titan 
karbida  (NiC)  ni  qattiq  qoldiqlarini  hosil  qiladi.  Jarayon  yuqori  temperaturada 
(100
S  gacha)  bo‘lib  o‘tadi.  Bu  usulni  qattiq  qotishmali  asboblarda  qo‘llab 
bo‘lmaydi. 
Germodiffuzion  usul  (DT).
  Bu  usulda  legirlovchi  elementlarni  asbobga 
diffuziyalanib.,  kimyoviy  birikma  hosil  qilishi  tushuniladi.  Bu  usul  ko‘p  qirrali, 
qattiq qotishmali plastinkalarga qoplama surishda qo‘llaniladi. Vakuumdagi 1370 -
145
S temperaturada quyidagi reaksiya par bo‘lib o‘tadi: 
 
 va 
 
Reaktivli  elektron  nurli  plazmali  o‘tqazish  (REP).
  Bu  usul  shunga 
asoslanganki,  metallning  vakuum  yoyi  yordamida  hosil  bo‘lgan  plazmali  oqimi 
(xalqali termokatod va anod elektron nur bilan eriguncha qizdirib changlatiladigan 
metall)  asbob  tarafga  yo’naltirilib,  keyinchalik  unda  ionlarni  va  neytral  atomlarni 
kondensatsiyalab,  bir  paytning  o‘zida  plazma  kimyoviy  reaksiyani  reaktiv  gaz 
bilan o‘tishini ta’minlaydi. 
Ionli 
borbardirovkalash 
sharoitida 
plazmali 
fazadan 
moddani
 
kondensatsiyalash  ysyxu  (KIB).  Bu  usul  ancha  universal  bo‘lib,  qattiq  qotishmali 
va  tezkesar  po‘latlardan  bo‘lgan  asboblarga  hech  qanday  zararsiz  qoplama  surish 
imkoniyatini  beradi,  chunki  bu  usul  60
S  Li  temperaturada  bo‘lib  o‘tadi.  KIB 
usulida qoplamani surish maxsus “Bulat” la "Pusk’' qurilmalarida bajariladi.  
Qattiq  qotishmali  pishirib  olingan  zagatovkalar  va  asbobning  uzoq  muddat 
ishlashini  oshirish  hozirgi  paytda  turli  xil  usullar  bilan  amalga  oshiriladi: 
vibratsiyali  o‘q  oqimli,  termik,  vibratsion  ishlov  berish  usullari  bilan.  Pishirilgan 
volframkobaltli  qotishmalarni  termik  ishlov  berish  mustahkamlash  natijasida 

---

208 
 
egilishga bo‘lgan mustahkamlik 10—15% ga kattalashib, urilish qovushqoqligi 20-
30  %  ga  oshada.  Ayniqsa,  siklik  yuklanish  sharoitida  ishlovchi  maxsulotlrni 
mustahkamlash  yaxshi  samara  beradi.  Uzoq  muddat  ishlashlik  mustahkamlangan 
qattiq qotishmalarda 2-4 martagacha ortadi. VK6M markali qattiq qotishma uchun 
120
S qizdirishga mayda sovitish tavsiya etiladi.