O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi sog`liqni saqlash vazirligi toshkеnt farmatsеvtika instituti

 
8-Ma’ruza. Dorixonalar tizimida va farmatsiya sanoati uchun tayyorlanadigan 
o‘simliklar 
Ma’ruza rejasi: 
1. Dorixonalar tizimida va farmatsiya sanoati uchun tayyorlanadigan o‘simliklar
2. O‘zbekistonda yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklardan tibbiyotda 
foydalanish uchun tavsiyalar.
3.O‘zbekistonda yig‘ib olinishi mumkin bo‘lgan dorivor o‘simliklar.
4. Ekish uchun tavsiya etiladigan dorivor usimliklar ro‘yxati, 
5. Chet ellardan olinadigan dorivor ayrim o‘simliklar ro‘yxati.
Tayanch iboralar:
dorixonalar tizimi, farmatsiya sanoati, yovvoyi holda o‘sadigan 
dorivor o‘simliklar, yig‘ib olinishi mumkin bo‘lgan dorivor o‘simliklar, ekish uchun 
tavsiya etiladigan o‘simliklar, chet ellardan olinadigan ayrim dorivor o‘simliklar 
ro‘yxati, inventarizatsiya qaydnomasi 

---

132 
Abu Rayhon Beruniy (973-1048) «Kitob 
as-Saydana fi-t-tib» («Farmakognoziya») 
nomli mashhur asarida o‘sha davrda 
sharqiy xalqlar orasida qo‘llanilayotgan 
barcha 
o‘simliklarni, 
xar 
xil 
nomlanishini, 
bir 
o‘simlikning bir 
nechta sinonimi borligi yoki bir nom 
bilan, bir nechta o‘simlikning atalishini, 
ularni 
topishda 
va 
foydalanishda 
qiyinchilik tug‘dirayotganini inobatga 
olib, «Saydana» asarini yaratgan. 
Unda o‘simliklarning barcha millatlar 
va shevalardagi nomlarini keltirib, 
lotin tilida yozgan. Foydalaniladigan o‘simliklarning tavsifi, morfologik 
tuzilishini yoritib berib, o‘simliklarni yig‘ish va ulardan foydalanish uchun 
bebaho qulaylik yaratgan. 
Xozirgi kunda tug‘ilayotgan bolalarning ko‘pchiligi allergiya, diatez va boshqa turli 
og‘ir kasalliklariga chalingan holatda dunyoga kelmoqda. Kimyoviy 
moddalarni inson genetikasiga ta’siri tufayli x ar xil nuqsonli bolalar tug‘ilib, 
«dori kasalligi» degan iboralar paydo bo‘lib, yangi, avval kuzatilmagan kasalliklar 
yuzaga kelmoqda. 
Qadimdan qo‘llanilib kelayotgan dorivor o‘simliklar bezarar, asorat qoldirmaydi, 
degan fikrlar, davolovchi mutaxassislar va davolanuvchi aholi orasida keng 
tarqala boshladi. Bunday vaziyat er yuzidagi deyarli barcha davlatlarni qamrab 
oldi. 
Avval, xalq tabobati deganda bu masalaga bir oz ishonchsiz va tanqidiy 
qaralgan bo‘lsa (ayniqsa sobiq SSSR davrida), xozirgi kunda barcha qit’alarda xalq 
tabobatini rivojlantirish masalasi ko‘rilib chiqilmoqda. 
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti 2003 yil iyun oyida Jeneva shahrida
«Dorivor o‘simliklarni yig‘ish va ekib o‘stirish», «Dorivor o‘simliklarning
xavfsizligini baholash» mavzularida ilmiy va amaliy anjuman o‘tkazdi. 
Anjumanda Xitoy, Malayziya va boshqalar, rivojlangan davlatlardan Amerika, 
Kanada, Angliya va boshqa davlatlar mutaxassislari qatnashdi. Rivojlangan 
davlatlarda oxirgi o‘n yillikda dorivor o‘simliklar mahsulotini ishlatish 10 mlrd. 
AQSH dollariga etganligi qayd qilindi. 
Xozirgi kunda Evropa dorivor o‘simliklar bozorida sotiladigan o‘simliklar 
mahsulotining umumiy qiymati 1,1 mlrd. AQSH dollariga teng. Evropada o‘simliklar 
va ularning mahsulotlarini sotib oluvchi davlatlar Germaniya, Fransiya va Italiya 
hisoblanadi. 
Dunyodagi yirik dorivor o‘simliklar xom ashyosini sotib oluvchi 
(importer) davlatlar 

---

133 
Davlat 
Miqdori (tonna) 
AQSH dollari (mln) 
AQSH 
51600 
118 
Angliya 
730 
24 
Germaniya 
45400 
107 
Gonkong 
80555 
332 
Ispaniya 
7350 
24 
Italiya 
10400 
39 
Koreya 
34200 
53 
Pokiston 
12550 
43 
Singapur 
8500 
60 
Fransiya 
19800 
46 
Xitoy 
9300 
36 
Yaponiya 
57850 
158 
Umumiy 
344900 
1010 
Asosiy dorivor o‘simliklar xom ashyosini etkazib beruvchi davlatlar 
orasida eng yirik davlat Xitoy bo‘lib, 140450 tonna mahsulot sotadi, so‘ngra 
keyingi o‘rinlarni Xindiston - 35650 tonna, Germaniya -14900 tonna, Chili - 
11700 tonna, Singapur - 14400 va boshqa davlatlar egallaydi. 
Mustaqil davlatlar hamdo‘stligiga a’zo davlatlarda ham dorivor o‘simliklar va 
ulardan tayyorlanadigan dori vositalariga e’tibor kuchayib bormoqda. Ayniqsa, 
Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va boshqa davlatlarda xalqaro korporatsiyalar 
va farmatsevtik firmalarda, dorivor o‘simliklardan tayyorlangan choylar, 
yig‘malar, ekstraktlar, damlamalar, qaynatmalar keng qo‘llanila boshladi. 
Xozirgi kunda chet el etuk davlatlarida (Evropada) Abu Ali ibn Sino tavsiya ilgan 
o‘simliklar va yig‘malardan foydalanadigan yirik korxona va tashkilotlar 

---

134 
mavjud. O‘zbekistonda, olim vatanida, bunday tashkilot eki korxonalarni tashkil 
qilish juda o‘rinlidir. 
O‘zbekistonda ham bu sohada ayrim izlanishlar olib borilmoqda, ammo 
respublikaning xali imkoniyatlari katta. 
O‘zbekiston florasi 4 mingdan ortiq o‘simliklarni o‘z ichiga oladi. SHulardan 600-
700 turi xalq, va ilmiy tibbiyotda ishlatiladi. Ilmiy tibbiyot ehtiyoji uchun 
100 dan ortiq dorivor o‘simliklar mavjud. Ko‘pchilik o‘simliklarni ishlatish 
uchun tavsiyalar qilingan. Lekin hozirgi kunda yovvoyi holatda o‘sadigan, 
farmatsevtika sanoatida yoki dorixonalar tizimida ishlatilishi mumkin
bo‘lgan bir qancha dorivor o‘simliklar e’tiborsiz qolmoqda.
O‘zbekistonda farmatsevtika sanoati, tibbiyotda qo‘llash uchun quyidagi
o‘simliklarning zahirasiga putur etkazmasdan, etarli miqdorda yig‘ib
olishni tashkil qilishi mumkin. 
YOvvoyi holda o‘sadigan va O‘zbekiston farmatsevtika sanoati uchun tavsiya 
qilinadigan o‘simliklar 
O‘simlik nomi 
Yig‘iladigan 
xom ashyosi 
Xar yili yig‘ib 
olish mumkin 
bo‘lgan miqdori 
(tonna) 
Ilova 
Afsonak (Thermopsis R. Br.) 
o‘ti 
125 
Achchiqmiya (Sophora pachycarpa 
C.A. Meu) 
o‘ti 
50 
Isiriq (Peganum harmala L.) 
L.)agta1a .) 
o‘ti 
350 
Itsigak (Anabasis aphylla L.) 
o‘ti 
5 
Oqquray (Psoralea drupacea Bge.) 
mevasi ildizi 
100 20 
Shirinmiya (Glycyrrhiza glabra L.) 
iddizi 
30 
Qizilcha (Ephedra L.) 
o‘ti (yosh 
novdalari) 
60 
Yapon soforasi (Sophora japonica 
L.) 
g‘unchasi 
mevasi 
50 10 
Manzarali 
daraxt 
sifatida 
ko‘p 
o‘stiriladi