O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi sog`liqni saqlash vazirligi toshkеnt farmatsеvtika instituti

4. “Elak” usuli. 
Ushbu usulda ma’lum bir joy yoki tumandagi barcha o‘sayotgan 
o‘simliklarni biologik faol moddalarini fitokimyoviy tahlil qilish. Bunda tahlil 
qilinayotgan o‘simliklar orasidan (tahlil elagidan o‘tkazilganda), alkaloidlar, yurak 
glikozidlari, saponinlar, efir moylari, kumarinlar, flavonoidlar, antraglikozidlar va 
boshqalar saqlovchi o‘simliklar topilishi mumkin. Bir vaqtlari “Elak” usuli dorivor 
o‘simliklarni izlab topishda mashhur bo‘lib, uni amalga oshirish uchun ko‘plab 
ekspeditsiyalar uyushtirilgan edi. Dala sharoitida tahlil qilish uchun soddalshtirilgan 
sifat va miqdor tahlillari ishlab chiqilgan edi. “Elak” usuli dorivor o‘simliklarni izlab 
topish bosqichlarida ma’lum ijobiy natijalarni bergan. Ammo bu usul ko‘p mehnat 
talab qiladigan, qimmatli, maqsadga erishish ehtimolini tasodiflar hal qiladi.
Hozirgi vaqtda ekspeditsiya maqsadli yo‘nalishda, ma’lum o‘simlik turlarini yig‘ish 
bo‘yicha uyushtirilib, ularni xalq tabobatida ishlatilish to‘g‘risidagi ma’lumotlarga 
tayanib tayyorlanadi.

---

56 
Ma’lum tuman va hududlar o‘simliklarini hammasini tarkibida turli biologik faol 
moddalar bor-yo‘qligini aniqlash maqsadida kimyoviy tekshirishlar o‘tkazish, bu 
tahlillar natijasida ko‘pincha birorta kerakli bo‘lgan biologik faol moddaga boy 
o‘simliklar aniqlanadi va keyinchalik ulardan shu topilgap biologik faol moddani 
ajratib olish hamda uning asosida yangi dorivor preparat yaratish uchun manba 
sifatida foydaniladi.
Masalan
: bahorgi adonis-xalq tabobatining qadimgi dorivor vositasi. Uni er ustki 
qismi va ildizi xalq orasida XVII-XVIII asrlardan beri ishlatib kelinadi. XVIII 
asrning 70 yillari oxirida vrach N.A.Bubnov va mashxur klinitsist S.P.Botkin bu 
o‘simlikni rasmiy tibbiyotga kiritdilar. Bahorgi adonis dorivor preparatlariga talab 
katta. Lekin uning er ustki qismini har yili erta bahorda o‘rib olinishi (yig‘ilishi) 
hamda adonis yovvoyi holda o‘sadigan asosiy cho‘l hududlarini o‘zlashtirish 
natijasida uning tabiiy zahirasi ancha kamayib ketdi. Shuning uchun botanik 
qardoshlikdan kelib chiqqan holda adonis turkumini boshqa yovvoyi holda o‘sadigan 
turlari - Turkiston adonisi (O‘rta Osiyo va Qozog‘istonda o‘sadi). Amur adonisi 
(Uzoq SHarq va Primoreda ko‘p o‘sadigan joylari bor), Sibir adonisi (Ural, Sibir 
va Qozog‘istonda o‘sadi) va tilla rang adonis (faqat Tyan-Shanning yuqori 
qismida uchraydi) o‘rganildi. O‘tkazilgan tekshirishlar natijasida Turkiston adonisi 
tibbiyot amaliyotiga joriy etildi va baxorgi adonis bilan bir qatorda tibbiyotda 
ishlatishga ruxsat etildi. Tillarang adonis esa K -strofantin -β preparatini olish uchun 
manba sifatida qabul qilindi. 
Misol sifatida shu usul bilan izlab topilgan dorivor o‘simliklardan ajratib olingan 
biologik faol moddalar asosida yaratilgan quyidagi dorivor preparatlarni keltirish 
mumkin: 
alkaloidlar asosida yaratilgan preparatlar: glautsin gidroxlorid, sferofizin benzoat, 
brevikollin gidroxlorid, sekurenin nitrat, galantamin gidrobromid, likorin gidroxlorid, 
sangviritrin, lyutenurin, dezoksipeganin gidroxlorid, allapinin va boshqalar; 
qumarinlar asosida yaratilgan preparatlar: beroksan, psoralen, psoberan, 
ammifurin, peutsedanin va boshqalar:
saponinlar asosida yaratilgan preparatlar: polisponin, diosponin, saparal, 
tribusponin va boshqalar. 
- seskviterpenlar asosida yaratilgan preparatlar: tauremizin, tefestrol, panaferol va 
boshqalar; 
- flavonoidlar asosida yaratilgan preparatlar: buplerin, datiskan, likviritin, flamin, 
silibor, silibinin va boshqalar.
Saxro (dasht)da yig‘ilgan dorilarning hammasi bog‘larda terilgan dorilarga qaraganda 
kuchliroq va ko‘pincha xajm jihatidan kichikroq bo‘ladi. Tog‘larda terilgan dorilar 
esa saxroda terilgan dorilardan ham kuchliroq bo‘ladi. SHamol yuradigan va 
balandlik yerlardan olingan dorilar boshqa erlardan olinganlaridan kuchliroq bo‘ladi. 
Uzish vaqtini to‘g‘ri topib olingan dori shu vaqtni aniqlashda xato qilinganiga 
qaraganda kuchliroq bo‘ladi. Abu Ali ibn Sino, Tib qonunlari, 1-kitob, 184 b.