|
Hayvonot dunyosi
Janubiy Amerikaning hayvonot olami o‘simlik qoplamiga o‘xshash
nihoyatda xilma-xil, qadimiy va endemik turlarga boy. Bunga sabab, birinchidan
materik tabiiy sharoitining rang barangligi bo‘lsa, ikkinchidan fauna
kompleksining rivojlanish tarixini eng qadimdan to hozirga qadar uzluksiz davom
etib kelayotganligidir.
Materikning hayvonot dunyosi Neotropik zoogeografik oblastga mansub
bo‘lib, ikkita kichik zoogeografik oblastga bo‘linadi. Bo‘lar Janubiy Amerikaning
shimoliy katta qismini o‘z ichiga olgan Gviana Braziliya va janubiy tekislik, plato
hamda And tog‘larini Ekvadorgacha bo‘lgan qismini o‘z ichiga olgan Patagoniya-
And kichik zoogegrafik oblastlaridir.
Janubiy Amerikaning eng katta maydonini egallab olgan nam ekvatorial va
nam tropik o‘rmonlarida organik hayotning vujudga kelishi va shakllanishi uchun
mezozoy erasidan boshlab optimal sharoitning mavjudligi o‘rmon fauna
kompleksini keng ko‘lamda rivojlanishiga kulay imkon yaratib bergan. Shu bilan
bir qatorda siyrak o‘rmonli va o‘rmonsiz savannalarning dasht, chalacho‘l va
cho‘llar bilan ham ohangligi ochiq yerlarda yashaydigan hayvonlarning va
qushlarning keng tarqalishiga sabab bo‘lgan.
Materik hayvonot olamining o‘ziga xosligi va endemik turlarga boyligi
shundan iboratki, yerda yashaydigan 133 ta hayvonot naslidan 105 tasi yoki 80%
endemik hisoblanadi. Neotropik oblastining sut emizuvchilari orasida 14 ta
endemik oila mavjud. Yer yuzidaga ornitofauna turlarining 25% i Janubiy
Amerikaga to‘g‘ri keladi. Bu Palearktika zoogeografik oblastidagi ornitofaunaga
nisbatan 2,5 marta ko‘p. Qushlarning 920 ta naslidan 730 tasi endemik. Rang-
barang bo‘lgan hashoratlarning 5600 ta naslidan 61% i endemiklardan tarkib
topgan. Daryolarida baliqlarning 2000 ga yaqin turi yashaydi.
Neotropiklarning
Gviana-Braziliya
kichik
zoogeografik
oblastiga
materikning shimoli-sharqiy qismlari, shimoli-g‘arbiy And tog‘lari, Gran-Chako
tekisligi, Peru va Urugvaylarning hududlari qaraydi. Bu kichik oblastda
yashaydigan hayvonlarning harakterli xususiyati shundaki ularning aksariyati
daraxtlarda yashashga moslashgan. Ekvatorial va tropik o‘rmonlarda yapoloq
burunli maymunlar,chinqiroq maymunlar, yalqovlar (lenivei), daraxt jayrasi-
koendu, kenkaju ayig‘i, daraxt baqalari, haltali kalamushlar-opossum,
ko‘rshapalaklar yashaydi. Hayvonlarning daraxtlarda hayot kechirishga
moslashganligi shu darajadaki Boliviyaning Trinidad atrofidagi o‘rmonlarda
yashaydigan sut emizuvchilarning 65 ta naslidan faqatgina 5 tasi yerda yashaydi
xolos.
Qalin o‘rmonlarda qadimiy hayvonlarning yirik vakllaridan ulkan
qalqondorlar va katta chumoliho‘rlar yashaydi. Yirtqich hayvonlar boshka hayvon
turlariga Karaganda juda kam. Yirtqichlardan daraxtlarda bemalol yura oladigan
yaguarlar, shimolrokda yoldor bo‘rilar va o‘rmon itlari. uchraydi. Ularning
geografik tarqalishi o‘rmonlar bilan chegaralanib pampaga yetib kelmaydi.
Chumoliho‘rlarning ayrim turlari daraxtlarda ayrim turlari yerda hayot kechirishga
moslashgan. Jumladan tamandua, mayda chumoliho‘rlar bemalol daraxtlarda
yashayveradi. Katta chumoliho‘rlar esa o‘rmonlarda ham savannalarda ham keng
tarqalgan bo‘lib, ular yerda yashaydi.
Bulardan tashqari yerda yashaydigan hayvonlardan tapirlar, qora
cho‘chqalar, eng yirik kemiruvchi suv cho‘chqasi-kapibaralar ham mavjud:
Amazonka havzasidagi endemik daryo delefini-iniyalar ko‘plab uchraydi. Sudralib
yuruvchilardan uzunligi 11 m gacha yetadigan eng katta suv bo‘g‘ma
ilonianakondalar harakterli.
Gviana-Braziliya kichik zoogeografik oblastining o‘rmonlarida yashaydigan
hayvonlarning aksariyat turlari savannalarda uchramaydi. Ammo, savannalarda
o‘ziga xos ochiq yerlarda yashaydigan va pampa ta komplekslariga moslashgan
hayvon turlari keng tarqalgan. Bular mazam kiyiklari, in qazib yashaydigan
kemiruvchilar, pampa mushugi, pampa tulkisi, nandu tuyaqushi va boshqa hayvon
turlaridir.
Janubiy Amerikaning Patagoniya-And kichik zoogeografik oblastiga
subtropik va mo‘’tadil iqlim mintaqalarining dasht, chalacho‘l va cho‘llari hamda
quruq iqlimli Markaziy va Janubiy And tog‘lari qaraydi. Materikning janubidagi
ochiq dasht, chalacho‘l va cho‘l faunasi shimoldagi qalin o‘rmonlar faunasidan
o‘zining ayrim nasllari, turlari bilan farq kiladi. Bu yerda yirtqichlardan yaguardan
tashqari puma, otselot, pampa mushugi keng tarqalgan. Materikning janubiy qismi
uchun yoldor bo‘ri va magellan tulkisi harakterli. Kemiruvchilardan vidra, botqoq
nutriyasi tuko-tuko, mara va boshqalar yashaydi. Patagoniya yassi tog‘ligi |va
janubiy tekisliklar shinshilla, kondofra, mayda qalqondorlar va boshqa
hayvonlarning kelib chiqish markazi bo‘lgan.
And tog‘larining faunasi tekislik va yassi tog‘liklar, faunasvdan o‘ziga xos
xususiyatlari va turlari bilan ajralib turadi. Bu o‘lkada Janubiy Amerikaning
sharqiy qismida uchramaydigan evdemik hayvon turlari mavjud. And tog‘lari
uchun harakterli bo‘lgan lamalar butun tog‘ tizimi bo‘ylab keng tarqalgan.
Yovvoyi lamalarning ikki turi vigon va guaneko turlari mavjud bo‘lib, ulardan
guanako turi faqat tog‘larda emas, balki Patagoniya yassi tog‘ligida va Pampada
bemalol yashagan. Hozirgi paytda yovvoyi lamalar juda kam uchraydi. Ularning
asosiy qismi ovchilar tomonidan qirib yuborilgan. And tog‘larida yashaydigan
indeeslar lamalarni qo‘lga o‘rgatib, ulardan uy hayvoni sifatida foydalanadilar.
Baland And tog‘larida ko‘pchilik hayvonlar qulay muhitga moslashib o‘z
areallarini vujudga keltirgan. Bu regionda relikt hisoblangan ko‘zoynakli ayiq,
pudu kiyigi, aguarachai iti kabi hayvonlar ham yashaydi.
JANUBIY AMERIKANING TABIAT ZONALARI. YIRIK REGIONAL
TABIIY GEOGRAFIK O‘LKALARI.
Tabiat zonalari.
Janubiy Amerika tabiat komplekslarining xilma-xilligi, ularning geografik
kenglik va balandlik bo‘ylab farqlanib borishi materikning geografik o‘rniga,
orografik tuzilishiga va iqlim sharoitiga bog‘liq. Materikda mavjud bo‘lgan
ekvatorial, subekvatorial, savanna, dasht va chala cho‘l tabiat komplekslaridan
faqat ikkitasi - subekvatorial va savanna zonalari ikki marta takrorlanadi. Ular
ekvatordan shimolda va janubda joylashgan. Qolgan zonalar janubga tomon birin-
ketin almashinib boradi. Quyida Janubiy Amerikaning tabiat (landshaft) zonalariga
qisqacha tavsif beriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
