Ko‘llari va ularning tiplari
Yevrosiyoda ko‘llar juda ko‘p va ular kelib chiqishiga, hajmiga, suv rejimiga
ko‘ra xilma-xil. Materikning shimoli-g‘arbiy qismida, ayniqsa FsnnoSkandiyada
muz-tektonik kullar keng tardalgan. Bu tipdagy kullarga Venern, Vettern, Melaren,
Payyane, Sayma, Inari, Imandra, Umbozero, Pyaozero, Topozero, Segozero,
Ladoga, Onega, Chad va. boshk,alar kiradi. Dastlab bu ko‘llarning botig‘i neogen-
antroggagen davrlarda hosil bo‘lgan tektonik yoriqlarda shakllangan. Keyinchalik
ularni materik muzliklari qaytadan ishlagan va cho‘qurlashtirgan. Muz-tektonik
ko‘llarning qiyofasi notekis, cho‘ziqrod shaklga ega va ancha cho‘duq.
Yevrosiyoning tog‘li o‘lkalarida kelib chiqishi tektonik harakaglar bilan
bog‘lik bo‘lgan ko‘llar juda ko‘p. Ular Yer pustining tektonik chukmalarida
joylashgan bo‘lib, boshqa ko‘llarga nisbatan cho‘qurligi bilan farq qiladi. Eng yirik
tektonik ko‘llarga Tyanshandagi Issiqkul, Janubiy Sibirdagi Baykal,
Mongoliyaning shimolidagi Xubsugul, Nanshandagi Kukunor, Armaniston
tog‘ligidagi Van, Urmiya (Rezaye), Alp tog‘laridagi Jeneva, Boden, Syurix, Lago-
Majore, Komo, Vengriyadagi Balaton va Levantdagi O‘lik dengiz kiradi.
Shulardan Baykal ko‘lining chudurligi 1620 m. ni tashkil etadi, O‘lik dengizi esa
okean sathidan -400 m pastda joylashgan.
Kamchatka yarim oroli, Kuril, Yaponiya, Filippin va Zond orollari vulkanik
ko‘llarga boy. Bu regionlardagi sungan vulkanlarning kraterlari suv bilan to‘lib,
ko‘l hosil bo‘lgan, Masalan, Kamchatkada Kronotskoye, Kuril va boshqa vulkanik
ko‘llar mavjud.
Yevrosiyoning shimolida, ayniqsa Sharqiy YYevropa, tekisligining shimoliy
va shimoli-g‘arbiy qismlariga kelib chiqishi materik muzligi bilan bonliq bo‘lgan
ko‘llar ko‘p uchraydi. Bular morena tipidagi ko‘llar bo‘lib, muzliklarning
akkumulyativ faoliyati tufayli hosil bo‘lgan. Morena ko‘llari morena tepaliklari va
qoyadalari oralig‘idagi botiqlarda, pastdan joylarda suvning to‘planib qolishi
natijasida
vujudga kelgan. Ular maydon jihatidan kichik va chuqur bo‘lmagan
qo‘llardir.
Materikning ba’zi bir dengiz sohillarida, daryolarning dengizga bo‘yiladigan
joylarga liman ko‘llar joylashgan. Bu ko‘llarning
shakllanishida dingiz trapstressiyasi va daryolarning akkumulyativ ishi aososy rol
o‘ynaydn. Liman ko‘zllar Qora dengiz va Azov dengazi sohillarida ko‘plab
uchraydi. Bu tipdagi ko‘llarga. Hojibek, Yeya, Kuyalnitskiy va boshqa limanlar
misol bo‘la oladi.
Ohaktoshlar keng tarkalgan rayonlarda. karst ko‘llari rivoj Topgan. Karel
ko‘llarining ko‘pliga jihatidan Markaziy Apennin, Bolqon yarim orolining g‘arbi,
Tavr tog‘lari, Hindixitoynint Shan tog‘liga, Tog‘li Qrim alohida ajralib turadi.
Parst ko‘llari O‘rta Osiyo tog‘larida va O‘rta Irndiya tekisligada ham ko‘plab
uchraydi. Suffozion-chukma ko‘llarning kelib chikishi ham karst ko‘llariga
o‘xshaydi. Lekin bu tipdagi ko‘llar G‘arbiy Sibir tekisligining o‘rmon-dasht va
dasht zonalarida, Rossiya tekisligining janubida ko‘plab uchraydi. Suffozion-
cho‘kma ko‘llarning chuqurligi 2-3 m gacha bo‘lib, namgarchilik kam bo‘lgan
yillarda qo‘rib qoladi. Tog‘ muzlik relef shakllaridagi kar cho‘kmalarini qoplab
olgan kar ko‘llari baland tog‘lar uchun harakterli. Bu tipldagi ko‘llar juda
xushmanzarali tabiatga ega. Kavkaz tog‘li o‘lkasining Teberda daryosini yuqori
oqimida va Kluxori davonida joylashgan Baduk, Murujin, Kluxori va. boshqalar
tipik kar ko‘llaridir.
Sibirning shimoliy rayonalaridagi ko‘p yillik muzlor yerlarda va qazilma muzlarda
germokarst ko‘llari uchraydi. Bu ko‘llar o‘pirilish yoki chu kish jarayonlar
natijasida hosil bo‘ladi. Lekin, o‘pirilish va cho‘kish jarayoni tog‘ jinslani erishi
tufayli emas, balki muzloq yerlarni va qazilma muzlarni yozda erishi natijasida yuz
beradi. Daryo vodiylarida, ayniqsa qayirlarda va quyi terrasalarda qayir ko‘llari
ko‘pchilikni tashkil etadi. Kayir ko‘llari Shimoliy, Janubi Sharqiy va Janubiy
Osiyoning yirik daryo vodiylarida keng tarqalgan.
Relikt ko‘llar plyuvial davrning yirik suv havzalari o‘rnida saqlanib qolgan
qoldiq ko‘llardir. Bu tipdagi ko‘llar arid o‘lkalarda Old Osiyo tog‘liklarida
Markaziy va O‘rta Osiyo tekisliklarida joylashgan. Eng yirik relikt ko‘llar - Kichik
Osiyodagi Tuz, Eron tog‘ligining, Sistan cho‘kmasidagi Hamun, Markaziy.
Osiyodagi Lobnor, Katta Ko‘llar botig‘idagi Xirgis-Nur, Turon tekisligidagi Orol
va boshqalar hisoblanadi.
Tog‘li o‘lkalarda tektonik, muzlik, karst ko‘llaridan tashqari to‘g‘on ko‘llar
ham alohida genetik tipni tashkil etadi. Bunday ko‘llar tog‘ yon bag‘irlarini qo‘lab
tushib daryo vodiylarini tusib qolishi natijasida vujudga keladi, Bu tipdagi
ko‘llarga Pomirdaga Yashil ko‘l va Sarez ko‘llari misol bo‘ladi.
Namlanish kam bo‘lgan yoki yer usti suvlari yetishmagan rayonlarda, yirik
GES lar qurilgan joylarda sun’iy ko‘llar-suv omborlari barpo etilgan. Suv
omborlarning asosiy maqsadi daryolarning oqim rejimini mavsumlararo rostl ashga
qaratilgan bo‘lib, daryolarda keragidan ortiqcha suv oqqan davrlarda suvni
jamg‘arib qolish va uni suv yetishmagan vaqtlarda sarflashdan iborat. O‘rta Osiyo
daryolarida ko‘plab suv omborlari qo‘rilgan. Jumladan, Sirdaryoda Qumqurg‘on,
Chordara, Surxondaryoda Janubiy Surxon, Zarafshonda Kattaqurg‘on va
boshqalar. Ularning maydoni o‘nlab va yuzlab kvadrat kilometrdan bir necha ming
kvadrat kilometrga yetadi. Qayroqqum suv omborining maydoni 513 km2,
Chordaraniki 900 km2, Volga daryosida qo‘rilgan Kuybishev suv omboriniki esa
6448 km2.
Do'stlaringiz bilan baham: 
