O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand veterinariya meditsinasi instituti

FOZALON, 35% em.k. (zolok, benzofosfat). Sof moddasi: 0,0-dietil-8-(6-xlorbenzoksazolinil-3-metil) ditiofosfat. U nordon va neytral muhitda turg‘un bo‘lib, ishqorli muhitda tez gidrolizlanadi. Fozalon tuproqda va o‘simlikda turli omillar ta’sirida (25 kun davomida) parchalanadi.

Fozalon ichdan hamda sirtdan ta’sir qiladigan insektitsid va akaritsiddir. Daslabki paytdan faol bo‘lib, ancha vaqtgacha samarali natija beradi. O‘simlikka ichdan (cheklangan darajada) ta’sir qiladi. O‘tkazgan tajribalarimizga qaraganda fozalon o‘simlikda pastga va yuqoriga qarab oquvchi naychalar bo‘yicha ma’lum darajada siljiy oladi. O‘simlikni shira, o‘rgimchakkana, trips, qandala kabi so‘ruvchi hamda g‘o‘za tunlami, karadrina singari zararkunandalardan himoya qilishda yaxshi natija beradi (bunda gektariga 2,5-3 l preparat sarflanadi), o‘simliklarni kuydirmaydi. Ayni vaqtda uni mevachilikda hamda sitrus o‘sim-liklar o‘stirishda ham zararkunandalarga qarshi 0,2% li quyuqlikda ishlatish tavsiya etilgan.

Dala sharoitidagi hisoblashlarga ko‘ra, fozalon bilan ishlov berilgandan keyingi dastlabki besh kunda entomofagning atigi 5% i nobud bo‘ldi, undan keyingi kunlarda esa bu xil hasharotlarning nobud bo‘lgani butunlay sezilmadi. SHuni qayd etish kerakki, fosfororganik birikmalarga chidamli o‘rgimchakkananing populyasiyalariga qarshi kurashda fozalon foyda bermaydi.

Odam va isiqqonli hayvonlar uchun fozalon yuqori darajada zaharli hisoblanadi (O‘D50 kalamushlar uchun vaznining har kilo­grammiga 108 mg ga tengdir). Teriga ta’sir qilishi va kumulyativ xususiyati sustroq seziladi. U Fransiyaning Ron-Pulenk firmasida, benzofosfat esa, mamlakatimiz sanoatida chiqariladi. Oxirgi ishlov berish hosil etilishidan 30 kun oldin to‘xtatiladi. Fozalon bilan ishlangan maydonga trixogramma 12, brakon 5 kundan keyin qo‘yiladi. Oltinko‘zga ta’sir etmaydi.

PIRINEKS, 40,8% em.k. (dursban). Sof moddasi: xlorpirifos. Zamonaviy FOB, sof holda bir qator qishloq xo‘jalik ekinlarini zararkunandalardan himoya qilish uchun ishlatiladi. SHuningdek, sinergist sifatida sintetik piretroidga (siper-metrin) aralashtirilib (nurel-D) ishlatiladi.

Xlorpirifos issiq qonli hayvonlar uchun o‘rtacha zaharli birikma bo‘lib, atrof muhitga katta xavf tug‘dirmaydi. Pirineksni g‘o‘zada shira va tripsga qarshi (0,5-0,7 l/ga), oqqanot va o‘rgimchakkanaga qarshi (1,5 l/ga); olma daraxtlarida-mevaxo‘rga (1,5-2,0 l/ga) hamda o‘rgimchakkanalarga qarshi (2,0 l/ga) qo‘llashga ruxsat berilgan. Hosil etilishidan 30-40 kun ilgari ishlovni to‘xtatish lozim. Ayrim hollarda (yuqori harorat va namlik, eritma quyuqligi yuqori bo‘lganda) xlorpirifos nozik barg va novdalarni kuydirishi mumkin.

POLITRIN (polikron, kurakron). Sof moddasi: profenofos. O‘rtacha zaharli FOB. Juda ko‘p so‘ruvchi zararkunandalardan samarali himoya qiladi. O‘rgimchakkana, shira, trips, qandalalar, qalqondorlar va komstok qurtiga qarshi eng yuqori natija beradi. Profenofosning ijobiy xususiyatlaridan biri - foydali haharot oltinko‘zga nisbatan shafqatliligidir. 2005 yiddan boshlab kompleks zararkunandalarga qarshi samara bera-digan aralashma - Politrin-K (keyingi bo‘limlarda tavsiflangan) sinab joriy etildi.

ORTEN, 75% em.k. (lanser, 75% e.kuk.) Sof moddasi: atsefat. O‘rtacha zaharli birikma (O‘D50 866-945 mg/kg ga teng) bo‘lib, bir qator so‘ruvchi zararkunandalarga qarshi yuqori darajada samaralidir. U sirtdan va ichdan ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekistonda g‘o‘zani shira va tripsdan himoya qilish uchun (0,7 l/ga) hamda tama-kini shu hasharotlardan himoya qilish uchun (0,75 l/ga) tavsiya qilingan. Bundan tashqari, chigitni dorilab ekishga (4 kg/t) mo‘ljallangan maxsus shakllari ham mavjud: lanser, 80% n.kuk. va orten, 75% n.kuk. Kuchli hidga ega, ammo suv bilan qorishga-nidan keyin bu hid yo‘qoladi. Nisbatan tez (10 kun) parchalanib ketadi.

Sistemali ta’sir xususiyatiga ega bo‘lgan pestitsidlar uchun ishchi suyuqligini xajmi unchalik axamiyatga ega emas.

Fosfororganik preparatlarni sifat analizlari quyidagi tartibda o‘tkaziladi.

5.1.-jadval

Fosfororganik pestitsidlarni sifat analizlari

№	Agregat holati rangi va xidi	Suvga bo‘lgan munosabati			Qizdirilganda o‘zgarishi	Reaksiyaning barqarorligi		Aniqlangan preparat
1.	Sarimsoq hidli jigarrang suyuqlik	Suvda erimaydi, lekin emulsiya hosil qiladi			Probirkadagi 2-n natriy gidroksidi eritmasi bilan qo‘rg‘oshin qog‘ozini qaynatilsa, (buning uchun 8.1 g qo‘rg‘oshin atsetatni 100 ml suvdagi eritmasida filtr qog‘oz ho‘llanadi) probirka ichki filtratga yangidan tayyorlangan molibden suyuqligidan 2 barobar miqdorda qo‘shiladi (1 l suvda 150 g molibden ammoniysi eritiladi va unga sekinlak bilan 500 ml konsentrlangan azot kislotasi (zichligi 1.4 bo‘lgan) va 500 ml suvdagi 300 g ammoniy nitrat eritmasi quyib aralashtirilib turish bilan tayyorlanadi). YAshil rang cho‘kma hosil bo‘ladi, qizdirganda sariq rangga aylanadi.			Metafos, emulgirlangan konsentrat
2.	SHiddatli sarimsoq hid beruvchi havorang kukun	Suvda erimaydi, lekin suspenziya hosil qiladi			SHuning o‘zi			Metafos, ho‘llangan kukun
3.	SHiddatli yoqimsiz palag‘da tuxum hidi beruvchi qo‘ng‘ir quyuqlashgan suyuqlik	Suvda erimaydi, lekin barqaror suspenziya hosil qiladi			Kolbadagi karbofosni qaytaruvchi sovitgich (60-70 sm uzunlikda probka orqali o‘tkazilgan shisha trubka) yordamida 2-n natriy gidroksidi eritmasida 30 minut qaynatilib, filtrlanadi. Filtratga mis sulfat eritmasi (1 l suvda 124-85 g) qo‘shiladi. Sarg‘ish – havorang cho‘kma hosil bo‘ladi.			Karbofos, emulgirlangan konsentrat
4.	Mayda kristalsimon modda yoki oq, och-havorang, o‘ziga xos hid beruvchi pasta	Suvda yaxshi eriydi			Probkadagi xlorofosga 2-n natriygidroksidi eritmasidan ozgina solib qaynatilganda (isitilganda) eritma sarg‘ayadi. Probirkani berkitgan ko‘k lakmus qog‘oz qizil rangga o‘tadi			Texnikaviy xlorofos
5.	Oq yoki och havorang, hid beruvchi kukun	Suvda qisman eriydi va suspenziya hosil qiladi			SHuning o‘zi			Xlorofosning ho‘llangan kukuni
6.	Och havo rangli, hid beruvchi donodorlashgan pestitsid		Suvda eriydi	SHuning o‘zi			Donodorlashgan xlorofos
7.	Sarg‘ish, oq-pushti rangga moyil oqsimon, o‘ziga xos hid beruvchi kukun		Suvda erimaydi, lekin turg‘un mustahkam suspenziya hosil qiladi	CHinni hovonchadagi tekshiriladigan moddaga 2 tomchi spirtli eritmadan tomiziladi va bu eritma quruq holatga kelguncha portlatiladi. Qolgan quruq qoldiqqa indikator aralashmadan bir tomchi qo‘shiladi (5 ml ot zardobiga 15ml suv, 0.5 ml 0.1 n natriy yodidi va 1.25 ml 0.6 li bromfenol ko‘k eritmasidan qo‘shiladi). 10 minutdan so‘ng 0.4% li atsetilxolin eritmasi qo‘shiladi va 30 minut davomida kosadagi suyuqlik rangini o‘zgarishi kuzatib boriladi. Buning uchun chinni kosaga 2 tomchi etil spirti tomiziladi va quruq holga kelgunga qadar parlantiriladi, so‘ngra yuqorida ko‘rsatilgan tartibda ish olib boriladi. Benzofosfat bilan o‘tkazilgan bu namunada suyuqlik rangi o‘zgarmaydi. Lekin kontroldagi ko‘k rangli suyuqlik asta-sekin sariq rangga o‘tadi			Benzo-fosfat ho‘llangan
8	Olcha-qizil rangli hid tarqatuvchi suyuqlik		Suvda eriydi, barqaror emulsiya hosil qiladi	SHuning o‘zi			Benzofosfatning konsentrat emulsiyasi

Fosfororganik preparatlarni qishloq xo‘jalik ekinlarining zararkunandalariga qarshi qo‘llash tartiblari quyidagi jadval shaklida to‘ldiriladi.

Fosfororganik preparatlarni zararkunandalarga qarshi qo‘llashda o‘ziga xos salbiy xususiyatlari bo‘lib ayniqsa ularning tabiatga, foydali hasharotlarga ta’siri barcha preparatlar bo‘yicha tahlil etiladi.

Nazorat uchun savollar

1. 
   Fosfororganik pestitsidlarni xossalarini aytib bering.
   
2. 
   Danadim preparatiga izoh bering.
   
3. 
   Orten preparatiga ta’rif bering.
   
4. 
   Fosfamid preparatiga izoh bering.
   
5. 
   Fozalon preparatiga ta’rif bering.
   
6. 
   Karbofos preparatiga ta’rif bering.