O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

oligopolistik  ustunligi,  lokalizatsiya  (mahalliy  resurslar  va  sharoitlardan 
foydalanish)  ustunligi,  va  internalizatsiyalash  ustunligi.  Jahon  bozoriga  yorib 
kirish va unda yashab qolishi uchun kompaniya ma’lum oligopolistik ustunlikka ega 
bo‘lishi  lozim,  bu  mablag‘  bo‘ladimi,  texnologiya  yoki  boshqaruv  mahorati 
bo‘ladimi, ahamiyati yo‘q. Ular tufayli X(iks) mamlakatlardan kompaniya U(igrik) 
mamlakatdagi  mahalliy  firma  ishlab  chiqarishidan  ishlab  chiqarishda  ustunlik  qila 
oladi va yuqori daromad oladi. 
Ekletik nazariyaning ikkinchi  elementi  - lokalizatsiya ustunligi. Maksimum 
foyda  olib  firma  uning  resurs  potensiali  joylashgan  mamlakatinikiga  tayanadimi 
yoki  mablag‘  importchi  mamlakat  resursidan  foydalanish  kerakmi  -  bir  qarorga 
keladi.  
Internatsional  ishlab  chiqarish  tipiga  bog‘liq  holda  kompaniya  turli 
lokalizatsiya  ustunligini  oladi.  Xorijiy  kapital  bilan  xom  ashyo  qazib  olish  va 
materiallar ishlab chiqarishni tashkil etishda TMK mahalliy tabiiy resurslarga egalik 
qiladi.  Importning  o‘rnini  bosuvchi  ishlab  chiqarishni  yo‘lga  qo‘yish  (tovarlarni 
importdan  olish  o‘rniga  ishlab  chiqarish)da  TMK  lokalizatsiya  ustunligidan 
foydalanadi.  Shu  yo‘l  bilan  o‘zida  ortiqcha  molni  kamaytiradi  va  bozorga  kirish 
uchun yo‘l ochadi. Eksport platformasi yaratishda, ya’ni xorijiy kapital bilan jahon 
bozorida  sotish  uchun  tayyor  mahsulot  ishlab  chiqarishni  tashkil  etishda  ularni 
joylashtirishning  hal  qiluvchi  omili  arzon  ishchi  kuchi  va  davlat  tomonidan 
rag‘batlantirish, masalan TMKga soliq imtiyozlari berish hisoblanadi. 

---

                      
224 
Nazariyaning  uchinchi  elementi  -  internalizatsiya  (baynalminallashuv) 
ustunligi.  Internalizatsiya  tushunchasi  shuni  bildiradiki,  firma  uning  uchun  tashqi 
operatsiyalarni  o‘z  tarkibi  ichida  amalga  oshiradi.  U  yoki  bu  mamlakatlar 
iqtisodiyotida joriy qilinar ekan, TMK faoliyatini turlicha tashkil etishi mumkin: yo 
hammasini korporatsiya doirasida to‘plash, yo bozorda bog‘liq bo‘lmagan sheriklar 
bilan  ish  ko‘rish.  Internalizatsiya  muammolarini  hal  etish  iqtisodiy  ekspansiya 
yo‘lini  tanlashga  olib  keladi  -  yo  tashqi  savdo,  yoki  bevosita  to‘g‘ridan  -  to‘g‘ri 
xorijiy investitsiyalarni joylashtirish orqali. Har qanday holatda ham internalizatsiya 
takliflarning barqarorligini ta’minlaydi, ya’ni texnologiyalardan foydalanish va narx 
ustidan  nazorat  o‘rnatish  imkonini  beradi,  shuningdek  bitimlar  tuzishda 
noaniqliklarni  bartaraf  etadi.  Shunday  qilib,  kompaniya,  oligopoliya,  lokalizatsiya 
va  internalizatsiya  ustunliklaridan  to‘liq  foydalanib,  TMK  bo‘lish  uchun  hamma 
asoslarga ega bo‘ladi. 
Ayrim  mutaxassislar  TMK  fenomenini  mahsulotning  hayotiy  sikli 
nazariyasiga  tayanib  tushuntiradilar.  Ularning  fikricha,  kompaniya  o‘z  boshqaruvi 
ostida  internatsional  ishlab  chiqarish  tizimi  yaratadi,  o‘z  mahsulotining  hayotiy 
siklini uzaytirish uchun unga «ikkinchi umr» baxsh etadi. 
Aytaylik X(iks) mamlakatda qandaydir mahsulotni ishlab chiqarish bir necha 
yil  avval  boshlangan  va  bugun  u  o‘tmas  mol  bosqichida  turibdi.  Qoloq  U(igrik) 
mamlakat bozorida esa u huddi yangidek qabul qilinadi va joriy etilish bosqichida. 
Ishlab  chiqaruvchi  kompaniya  U(igrik)  mamlakatga  mahsulotni  eksport  qilishni 
tashkil  etishi  mumkin.  Lekin  u  yerda  ishlab  chiqarish  liniyasi  qurib  kata  foyda 
ko‘radi.  Sobiq  SSSR,  Eron,  Xindiston hududida  ishlab  chiqarishni  yo‘lga qo‘ygan 
Italiya va Buyukbritaniya avtomobil kompaniyalari bunga klassik misol bo‘la oladi. 
Mahsulot hayotiy siklini uzaytirishning bunday yo‘li xizmatlarga qaraganda ko‘proq 
sanoat tovarlariga qo‘llashga qulayroq. 
Turistik  biznesni  internatsionalizatsiyalash  (baynalminallashtirish)  ning 
asosiy  sabablari.  Milliy  chegaralar  uchun  turizmga  kompaniyaning  kirishi  ko‘p 
jihatdan oldindan belgilangan o‘ziga xos turistik  mahsulotdir.  Ta’kidlanganidek, u 
o‘zida  turistlar  sotib  oladigan  xizmatlar  va  ayrim  tovarlarni  mujassamlashtirgan. 
Ularning bir qismi turistlar o‘tadigan mamlakatga taaluqlidir. Boshqasi - u o‘tadigan 
va tranzit bilan kesib o‘tadigan, boradigan uchinchi mamlakat yo‘lida yotadi. Uning 
katta qismi (47%) destinatsiyaga to‘g‘ri keladi. 
Turistlar sotib oladigan tovarlar va xizmatlar bir-birini to‘ldiruvchi va maqtab 
taklif  qilishlar  hisoblanadi.  Zarur  natijaga  erishish  uchun  ulardan  birgalikda 
foydalanish lozim bo‘ladi. Yetkazib beruvchi biladi, uning mahsulotiga talab boshqa 
turistik  mahsulotlar  va  xizmatlarga  ham  talabni  bildiradi.  Shuning  uchun,  har  bir 
ishlab chiqaruvchi birinchidan, maksimal daromad olishni ko‘zda tutib turizmning 
boshqa  sohalarida  ham  o‘z  faoliyatini  tarqatishga  intiladi.  Misol  uchun, 
aviakompaniya  ishlab  chiqarishni  integratsiyalash  yo‘li  bilan  turistik  harajatlarda 
o‘z ulushini 30-35 dan 93% gacha ko‘paytirishi mumkin.