O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

TMKlar  joylashgan  mamlakatlari  iqtisodiyotiga  ta’siri.  TMKlar  nafaqat 
qabul  qiluvchi  mamlakatlar,  balki  o‘z  “jonajon”  mamlakati  iqtisodiyotiga  ta’sir 
o‘tkazadi.  Bu  baynalminallashuv  (internatsionlashtirish)ning  teskari  tomoni  ancha 
yomon  tadqiq  qilingan.  Turistik  TMK  lar  turizm  ichki  bozori  tarkibini  va  turistik 
mahsulotlar ishlab chiqarish samaradorlik (rentabelligi)ni o‘zgartirishi mumkin.  
Birinchidan,  ishlab  chiqarish  ko‘lamidan  iqtisod  olish  uchun  turizm  bozori 
yetarli  hajmga  ega  bo‘lmagan  kichik  mamlakatda,  Singapur  avia  yo‘nalishidagi 
korporatsiyasi  tipidagi  “eksport  varianti”  iqtisodiy  strategiyasi  yetarli  emas.  Ular 
jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashmasdan turib, faoliyat yuritolmasdi.  
Ikkinchidan,  TMKlar  investitsiyalarni  yuqori  daromadni  ta’minlaydigan 
destinatsiyalarga yo‘naltiradi va bu bilan turizm industriyasida qo‘yilgan kapitallar 
o‘rtacha daromad xajmini ko‘paytirishga imkon yaratadi.  
Uchinchidan,  ular  chiqish  turizmi  mahsulotlari  ishlab  chiqarishni  uzluksiz 
yo‘lga qo‘yib, ichki bozorda narx-navo darajasini pasaytiradi.  
To‘rtinchidan,  chiqish  turizmiga  ixtisoslashgan  TMKlar  joylashgan 
mamlakatlarida  bozorda  monopolistik  ustunlikni  egallaydi.  Agar  u  oligopolistik 
tarkibiga  ega  bo‘lsa,  korporatsiyalar  o‘z  bozor  o‘rinlarini  himoya  qilish  uchun 
bloklarga  birlashadilar.  Hududda  “Ay-Ti-Ti  Sheraton”  otellari  zanjirining  ochilishi 
odatda  ko‘p  o‘tmay  bu  yerda  “Xilton  Xoutelz  Korporeyshn”  yoki  “Xolidey  Inn 
Uorlduayd” kompaniyalari paydo bo‘lishini bildiradi.  
Nihoyat,  TMKlar  turistik  oqimlar  orqali  “jonajon”  iqtisodiyotiga  bilvosita 
ta’sir  o‘tkazadi.  Ularning  sayyohlik  bozorida  ishtirok  etishlari,  ayniqsa  ko‘pchilik 
qudratli  Yevropa  turoperatorlari  singari  ko‘p  hollarda  chiqish  turizmining 
faollashishi sabablaridan biri bo‘lib chiqadi. Chet ellarga safarlar sonining ortishi va 

---

                      
242 
uning  bilan  bog‘liq  holda  mamlakatdan  valyuta  oqimi  turistik  to‘lov  balansida 
salbiy saldo hosil bo‘lishiga olib keladi. Shu bilan birga xuddi shu TMKlar faoliyati 
tufayli  turistlar  olib  chiqib  ketgan  valyutaning  bir  qismini  vataniga  qaytarishga 
muvaffaq  bo‘linadi.  Agar  AQSH  lik  sayyoh  amerika  mehmonxonalar  zanjiriga 
kiruvchi  otelda  to‘xtasa,  amalda  importning  joy  almashinishi  ro‘y  beradi.  Bunday 
holda  AQSH  xorijda  mexmonhonasi  joylashgan  mamlakatdan  vatandoshlariga 
xizmat ko‘rsatishdan daromad oladi, bunday tovar va xizmatlarni eksport qilishdan 
tushgan mablag‘ o‘z to‘lov balansini mustahkamlaydi.  
Transmilliy  jarayonlarning  xozirgi  zamonda  paydo  bo‘lish  shakllari  xaddan 
tashqari  bir-biriga  ziddir.  TMKlar  haqidagi  qizg‘in  bahslar  zamirida  qadriyatlar, 
qarashlarda 
siyosiy-mafkuraviy 
ajralishlar, 
ijtimoiy- 
iqtisodiy 
rivojlanish 
manbalarining  xilma-xilligi,  milliy  xavfsizlikkka  tahdidlar  yotadi.  Shunga 
qaramasdan,  transmilliy  firmalar  soni  ortib  va  ularning  iqtisodiy  eksponsiyasi 
kengayib bormoqda.