O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Transport  va  turizm  taraqqiyotining  hozirgi  zamon  bosqichi.  Sayohat 
industriyasi  taraqqiyotini  tezlashishiga  havo  transportida  uning  liberlashtirish  bilan 
bog‘liq  tub  o‘zgarishlar  yangicha  to‘rtki  berdi.  Rivojlangan  mamlakatlarda 
aviatashish  bozori  uzoq  vaqt  milliy  avia  kompaniyalar  tomonidan  monopollashtirib 
olingandi.  Jumladan,  Buyukbritaniyada  «British  Eyrveyz»,  Fransiyada  «Er  Frans», 
Sobiq  SSSRda  «Aeroflot»  va  boshqalar.  Ular  bozorni  va  xalqaro  tashishdan 
tushadigan daromadlarni taqsimlab olish uchun o‘zaro bitim tuzishgandi. 
Shunday bitimlar masalan, «British Eyrveyz» va «Er Frans» o‘rtasida tuzilgan 
bo‘lib,  eng  gavjum  Yevropa  marshruti  –  London  –Parij,  Parij-London  yo‘nalishiga 
xizmat ko‘rsatgan. Yo‘nalishdan olingan daromad aviakompaniyalar o‘rtasida bo‘lib 
olingan. 
Natijada  narx  masalalari,  turistik  talablar  aviakompaniyalar  uchun  ikkinchi 
darajali  bo‘lib  qolgan,  aviabozor  taraqqiyoti  rejalari,  strategik  marketinga  zarurati 
chetga surib qo‘yiladi. 
Ichki yo‘nalishlarda havo aloqasi davlat tomonidan tartibga solingan. 
AQSH  g‘arbda  havo  transportini  davlat  tomonidan  tartibga  solinishidan  voz 
kechgan  birinchi  mamlakat  bo‘ldi.  Avia  tashishlarni  liberallashtirish  turizmga 
to‘g‘ridan  –to‘g‘ri  ta’sir  etdi.  Birinchidan,  havo  marshrutlariga  xizmat  ko‘rsatishda 
cheklovlar olib tashlandi. Yuqori sof daromad aviatashish sohasini yanada jozibador 
qilib  yubordi.  Juda  ko‘p  aviakompaniyalarda  parvozlarni  qayta  muvofiqlashtirish 
jarayonlari  boshlandi.  Ular  o‘rtasida  raqobat  kurashining    o‘tkir  tus  olishi 
aviatransport korxonalarini turizmga bo‘lgan munosabati strategiyasini o‘zgartirishga 
majbur  etdi.  Endilikda  bu  turistik  xizmatlarni  bozorga  chiqarishda  istiqbolli  yo‘l 
hisoblanmoqda. 
Ikkinchidan,  muntazam  avia  yo‘nalishlarda  aviatariflarga  katta  chegirmalar 
kiritiladi.  Bundan  foydalangan  turistik  firmalar  samolyotlarga  biletlarni  raqobatli 
narxlarda sotish va aviakompaniyaning mijozlarini ko‘paytirish imkoniga ega bo‘ladi. 
AQShda  havo  transportini  liberallashtirish  natijasida  ichki  va  tashqi  havo 
aloqalarida  narxlarni  arzonlashtirish  mumkin  bo‘ldi.  Bu  esa  aviasayohatlarga 

---

                      
177 
talablarni  ko‘paytirish    imkonini  berdi.  Amerika  aviakompaniyalarida  yo‘lovchi 
oboroti aholi o‘sish soniga taqqoslanganda ikki martadan ziyodroqqa ko‘paydi. 
Narxlarning  kamayishidagi  yo‘lovchi-kilometr  hisob-kitoblarida  harajatlarni 
kamaytirish evaziga erishildi. Bu o‘z navbatida aviayo‘nalishlarning yuklanishi bilan 
bog‘liq  edi.  Ilgari  biletlarga  narx  o‘rinlarni  60  %  gacha  band  bo‘lishiga  qarab 
belgilanadi.  Bo‘sh  qolgan  40  %  o‘rin  zarari  yo‘lovchilar  undirilishi  uchun 
aviatariflarga qo‘shilardi. Bugun aviakompaniya yuklanish normasini  70-80 % dan 
yuqori  bo‘lishiga  harakat  qilmoqda.  Bu  bilan  narxni  kamaytirish,  ma’muriy 
harajatlarni tejash ko‘zda tutilmoqda. 
Aviayo‘nalishlar  yuklanishining  sezilarli  ko‘payishi  va  bekor  turishlarni 
qisqarishiga  marshrut  tizimini  o‘zgartirish  tufayli  erishilayapti.  To‘g‘ridan-to‘g‘ri 
reyslarga  asoslangan  eski  tashish  tizimi,  «Gupchak  va  kegay»  modeli  bilan 
almashinadi.  Aeroport  hududiy  transport  tuguni  (XAB)  ga  aylandi.  1980-yillar 
o‘rtalarida AQSH aviatransporti ana shu taraqqiyot modeliga o‘tdi. 
Bugungi kunda har bir yirik Amerika aviakompaniyasi o‘zining XABiga – ayni 
shunday  tuguniga  ega.  Misol  uchun,  Chikago  va  Denverda  «Yunayted  Eyrlaynz» 
qo‘nib o‘tish manzillari joylashgan. Aviakompaniya «Ti-Vi-Ey»niki esa Sent Luisda, 
«Ameriken Eyrlaynz» esa Dallasda joylashgan. Bu joylarda ushbu aviakompaniyalar 
amalga oshiradigan juda ko‘p reyslar boshlanadi va yakunlanadi. Uzoq  uchishlarda  
esa  samolyotlar  almashtiriladi.  «Delta»  Eyrlaynz    aviakompaniyasi  foydalanadigan 
tranzit transport tuguni Atlantada joylashgan. 
Yo‘nalishlarning  Markaziy-radial  tizimi  albatta  yo‘lovchilarga  ham,  yuk 
tashuvchilarga ham qulaylik tug‘diradi. Uchishlar soni ko‘payadi, mashina parkidan 
samaraliroq  foydalaniladi:  bekor  turishlar  qisqaradi,  yuklanish  o‘sadi.  Bu 
qulayliklarning  barchasi  aeroportda  tranzit  yo‘lovchilarni  kutish  davomiyligi 
minimumga tushirilgandagina samara beradi. 
Qulayliklarga  ega  Markaziy  –  radial  marshrutlar  sxemasi  vaqt  o‘tishi  bilan 
ko‘zda  tutilmagan  oqibatlarga  ham  olib  keldi.  U  Amerika  aviatashishlar  bozorini 
kelgusida  monopollashtirishda  foydalanishdi.  Ularning  har  biri  o‘zining  tranzit 
transport  tuguniga  ega.  Ularga  boshqa  aviatashuvchilarning  kirishi  juda  cheklangan 
va  undan  bozorga  chiqishda  to‘siq  va  raqobatchi  o‘rnini  zaiflashtirish  uchun 
foydalaniladi. AQShda tartibga solish siyosati o‘zgargandan boshlab o‘tgan besh yil 
ichida «Pan Ameriken» va «Istern» kabi aviakompaniyalar bozordan siqib chiqarildi. 
Vaholanki  ular  bozorning  katta  segmentini  nazoratda  ushlab  turishgandi.  Moliviy 
qiyinchiliklarni  boshidan  kechirayotgan  kompaniyalar  bankrotligi  to‘g‘risidagi 
qonunga  muvofiq  ular  endi  o‘z  terminallari  va  samolyotlarini  sotishga  majbur  edi. 
Ularni  «Ameriken  Eyr-laynz»,  «Yunayted  Eyrlaynz»  va  «Delta  Eyrlaynz» 
kompaniyalari  sotib  oldilar.  Bu  uch  kompaniya  bugungi  kunda  AQSH  ichki 
bozorining 60 % ni nazorat qilib turishibdi, ilgari bu ulush 30 % dan oshmasdi. 
Monopollashtirish  jarayonlari  aviatariflarning  oshirilishi  bilan  kechdi.  Havo 
transportini  liberallashtirish  ketidan  narxlar  kamayishi  ro‘y  berganda  uchishga  va 
sayohat  qilishga  otlangan  shaxslar  yutishgandi,  lekin  keyinchalik  aviatariflar  yana 
o‘sa boshladi. 
Monopollashtirishning  kuchayishdan  tashqari,  marshrutlar  markaziy-radial 
sxemasi yana shunga olib keldiki, ko‘pgina yirik shaharlar qo‘nib o‘tilmasligi sababli 

---

                      
178 
avia  aloqasiz  qoldi.  Qo‘nib  o‘tilmaslik  esa  ko‘pgina  yo‘lovchilarni  boshqa 
samaholyotlarda  uchish  uchun  odamlar  gavjum  markaziy  aeroportlarga  kelishga 
majbur  etdi.  Ana  shunday  sharoitda  aviakompaniya  bozorga  mutloqa  yangi 
«ortiqchasiz  uchish»  konsepsiyasi  bilan  chiqdi.  HABlardan  voz  kechib,  u  past 
narxlarda  hududiy  reyslarni  bajara  boshladi.  Bu  strategiya  birinchi  bo‘lib, 
«Sautvestern  Eyrlaynz»    aviakompaniyasi  tomonidan  amalga  oshirildi.  U  Texas 
shtatini yaqin atrofdagi rayonlar bilan bog‘lovchi uzoq davom etmaydigan to‘g‘ridan-
to‘g‘ri marshrut ochdi. Ko‘p o‘tmay aviakompaniya o‘z faoliyatini butun mamlakat 
miqyosida keng yoydi. Mayda hududiy korxonadan qiymati 4 mlrd. Amerika dollari 
bo‘lgan konsernga aylandi. Bu Shimoliy-Amerika firmalari o‘rtasida daromad rasman 
qayd etilgan eng yuqori ko‘rsatkichdir. 
«Sautvester  Eyrlaynz»,  uning  izidan  boshqa  avia  kompaniyalar  ham  nafaqat 
marshrutlar  sxemasini,  balki  mijozlarga  xizmat  ko‘rsatishning  butun  tizimini  qayta 
ko‘rib  chiqdilar.  Ular  biletlarni  o‘tkazish    taloniga  almashtirdilar.  Yo‘lovchilarni 
tinkani quritadigan registratsiya tashvishlaridan xolos etdilar. Harajatlarni qisqartirish 
maqsadida  parvoz  davomida  ovqatlantirish  va  salqin  ichimliklar  taklif  etishdan  voz 
kechildi. Komission agentlarni tejash uchun biletlarni bevosita telefon orqali sotishga 
o‘tildi.  Ular  past  narxlarda kamtarona  xizmatlarni taqdim  etadi.  Chunki  ularni ko‘p 
hollarda  «Firmali  emas»  deb  ataydilar.  Bugungi    kunda  bunday  tipdagi 
aviakompaniyalar AQSH ichki marshrutlarning  yarimigacha xizmat ko‘rsatmoqda. 
Bozorda  yangi  o‘yinchilarning  paydo  bo‘lishi  tariflar  dinamikasida  o‘z  aksini 
topdi.  Nofirma  aviakompaniyalar  AQShda  ichki  kiruvchilarni  tashishda  narxni 
tushirishga muvaffaq bo‘ladilar. Bu shubhasiz dam olish va ko‘ngil ochish maqsadida 
turizmni rivojlantirish uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Bu kategoriyadagi turistlar 
ishbilarmonlardan  farqli  ravishda  avia  tariflar  o‘zgarishga  juda  sezgir.  Ular  uchun 
hashamdan ko‘ra, narx darajasi muhimroq. 
Nofirma  aviakompaniyalar  tomonidan  kiritilgan  innovatsiyalar,  balki 
jahondagi  boshqa  mamlakatlardan  o‘zlashtirib  olingandi.  «Yunayted  Eyrlaynz»  va 
«Lyuftganza»  yo‘lovchi  tashishning  biletsiz  tizimiga  o‘tdi.  «Singapur  Eyrlaynz» 
Malayziya  poytaxti  Kuala-Lumpur  va  Pinang  yo‘lovchilarni  qayd  qilish 
(registratsiya) qilishni soddalashtirdi. 
Bu  ish  maxsus  bo‘limga  olib  kelinadigan  kredit  kartochkalarini  ko‘rsatish 
bo‘yicha amalga oshiriladi. 
Qayta 
tartiblanish 
natijasida 
mustahkamlangan 
Shimoliy 
Amerika 
aviakompaniyalari  jahonda  havoda  tashish  bozori  sarhadlaridan  oshishiga  intildi. 
1990 - yillar boshida ular uchish mashinalari eng yirik parklari bilan jihozlangan va 
xalqaro va ichki yo‘lovchi tashish hajmi bo‘yicha yetakchilik qilgandi. 
Tashqi  bozorda  o‘z  aviakompaniyalari  harakatiga  hamkorlik  qilgan  AQSH 
«ochiq  osmon»  tashabbusi  siyosati  bilan  chiqdi.  Shimoliy  Amerikani  jahonning 
boshqa  hududlari,  eng  avvalo  Yevropa  bilan  bog‘lovchi  xalqaro  yo‘nalishlarida 
havoda  tashishda  qayta  tartib  o‘rnatish  va  aviaxizmatlarning  Yevropa  bozorini 
liberallashtirish ko‘zda tutilgandi. 
Yevropa  aviakompaniyalari  ta’sir  doirasi  cheklanib  qolish  xavfi  ostida  qoldi. 
Hatto  AQSH  aviakompaniyalarining  kuhna  dunyoda  yo‘lovchi  tashishda  10% 
ishtiroki ham Yevropa osmonlarini Amerika tomonidan monopollashtirib olish uchun 

---

                      
179 
yetarli  edi.  Shu  bilan  birga  aviatransportni  liberallashtirish  ustunliklari  yaqqol  edi. 
1992 yilda 12 ta Yevropa davlatlari transport vazirlari «Osmon ochishga», Birlashgan 
Yevropa  ichki  havoda  tashishlarga  yangi  qoidalar  joriy  etishga  va  uning 
chegaralarida proteksionist to‘siqlarni saqlab qolishga qaror qildilar. 
EIda havo transportini qayta tartiblashdan maqsad quyidagilarga erishish edi: