O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

7.2. Transport tashish sektori 
 
Turizm 
industriyasi 
doirasida  mijozlarga  xizmat  ko‘rsatishda  turli 
ko‘rinishdagi korxonalar roli bir xil emas. Tashish sayohatning o‘ziga xos harakterli 
xususiyatlaridan bo‘lib, unda transport eng muhim katta ahamiyatga ega. 
Turizm  transport  taraqqiyoti  tarixi.  XIX  asrda  transportda  tub  o‘zgarishlar 
zamonaviy turizm boshlanishiga asos soldi. G‘arbiy Yevropa va Shimoliy Amerikada 
sanoat  inqilobi  mexanizatsiyalashgan  temir  yo‘llar  va  suv  transporti  paydo  bo‘lishi 
bilan nishonlanadi. 
1807  yilda  Gudzon  daryosi  bo‘ylab  birinchi  g‘ildirakli  paroxod  «Klermont» 
suza  boshladi,  oradan  30  yil  o‘tib  London  va  Nyu-york  o‘rtasida  muntazam  dengiz 
qatnovi  ochildi.  1838  yilda  «Greyt  Vestern»  paroxodi  bortida  68  yo‘lovchi  bilan 
Atlantika okeanini kesib o‘tdi. 
Transatlantik  transport  aloqasining  muntazam  kengayishi  bilan  sayohat 
qiluvchi  shaxslar  oqimi  ko‘paydi.  XIX  asr  oxirida  AQSH  da  yiliga  80  ming 
kishigacha  to‘nab  ketishdi.  Xuddi  shu  davrda  birinchi  qit’alararo  guruh  safarlari 
paydo bo‘ldi. 1866 yilda ikki guruh Angliyalik sayyohlarningAQShga  safari tashkil 
etildi. Kelgusi yilda esa «Kveyker Siti» paroxodi bortiga 60 kishini olib besh oylik 
sayohatiga yo‘l oldi. Ular orasida sayohat taasurotlarini «Xorijdagi ovsarlar» kitobida 
yozib qoldirgan Mark Tven ham bor edi.  
Ammo  ishlab  chiqarishdagi  barcha  o‘zgarishlarning  cho‘qqisi  bug‘  bilan 
ishlaydigan  parovozli  temir  yo‘l  transporti  bo‘ldi.  1814  yilda  Buyukbritaniyada 
J.Stefenson parovozni ixtiro qildi, 1825 yilda esa birinchi temir yo‘l qurildi. Gurkirab 
rivojlangan  sanoat  yuksalishi  aloqa  yo‘llari  tarmoqlari  qurilishini  tezlashtirdi.  Agar 
1835 yilda dunyo bo‘yicha umumiy temir yo‘l uzunligi 2,5 ming kilometrni tashkil 
etgan  bo‘lsa,  1900  yilga  kelib  u  250  martaga  ko‘paydi  va  617  ming  km.ga  yetdi. 
Lekin transport bo‘yicha texnik yangiliklar joriy etilishi jamoatchilik tomonidan bir 
xilda qabul qilinmadi. Temir yo‘lga qarshi kompaniya ularni quruvchilarni jismoniy 
yo‘q qilish tahdidlari bilan kechdi. Bunda Angliya matbuoti ayniqsa faollik ko‘rsatdi. 
O‘sha paytdagi Rossiya moliya vaziri Ye.F. Kankrin aqlli odam bo‘lishiga qaramay 
«Temir  yo‘l  zaruratsiz  sayyohlarga  chiqishga  yo‘l  ochadi,  bu  bilan  davrimizning 
beqaror ruhini ko‘paytiradi» degan bayonat bilan chiqdi. 
Transport tizimining mustahkamlanishi turizmni kelajakda yanada kengaytirish 
va  chuqurlashtirishga  imkon  berdi.  Harakatlanish    tezligining  o‘sishi  bilan  turistik 
faoliyat  kuchaydi.  Transport  mexanizatsiyasi  insonning  zamon  va  makon  ustidan 
qozongan buyuk g‘alabasi bo‘ldi. Harakatlanish tezligining oshishi, dam olish joylari 

---

                      
174 
olislik omili ta’sirini kamaytirdi va ularga transportda borish imkoniyatlarini yaratdi. 
Yo‘lda toliqish kamaydi, safar esa qulay va yoqimli tomoshaga aylandi. 
Turizmni  o‘sishi  uchun  mexanizatsiyalashgan  transportning  ixcham  va 
shinamligi  muhim  ahamiyat  kasb  etdi.  Temir  yo‘lning  tuproq  yo‘llarga  nisbatan 
afzalligi  ayniqsa  yo‘lsizligi  bilan  tanilgan  Rossiya  bo‘ylab  sayohatda  yaqqol 
namoyon  bo‘ldi.  Hatto  xorijiy  elchilar  Moskvadan  Peterburggacha  borish  uchun 
tuproq  loy  yo‘llarda,  buzuq  ko‘priklarda  ikki  oylab  ushlanib  qolishar,  otlarni 
almashtirish bekatlarida haftalab kutishardi. 
Tuproq yo‘llardan farqli ravishda temir yo‘llar birinchi yo‘lovchilar guvohlik 
berishicha,  ravon  harakatlanishni  ta’minlar,  ortiqcha  silkinishlar  bo‘lmas,  bemalol  
o‘qish  va  yozib  ketish  imkonini  berar  edi.  Yo‘lda  yo‘lovchilarga  xizmat  ko‘rsatish 
sifati ham sezilarli yaxshilandi. Avval boshda tomsiz usti ochiq bo‘lgan vagonlarda 
uzoq safarga otlangan amerikalik didi baland yo‘lovchilar talabi bilan AQShda usti 
yopilgan,  ichi  shinam  va  qulay  o‘tirgichlarga  ega  vagonlarga  aylantirilgan  xalqaro 
temir yo‘l kompaniyalari o‘rtasida mijoz uchun raqobatning kuchayishi  XIX asrning 
70-yillariga  kelib,  uxlab  ketadigan  shinam  kupelar,  yo‘lda  ovqatlanishni  tashkil 
qilingan  hashamatli  birinchi  klass  vagonlar  paydo  bo‘lishiga  olib  keldi.  Endilikda 
uzoq  safarga  otlangan  sayyoh  uchun  yo‘lni  charchamasdan,  hech  narsaga  muhtoj 
bo‘lmasdan  bosib  o‘tishda  qiyinchiliklar  ortda  qolmoqda.  Turizmni  rivojlantirishda 
ko‘ndalang  bo‘lib  turgan  masalalaridan  biri  –bu  harakatlanish  xavfsizligidir.  Relsli 
yo‘ldan  xavfsiz  harakatlanish  uchun  kurash  birinchi  paravoz  sinovidan  oldin 
boshlangandan  harakatlanish  o‘ydim-chuqur  ot-arava  yo‘llarida  harakatlanishdan 
ancha  xavfsizroq  edi.  Statistik  ma’lumotlarning  guvohlik  berishicha,  temir  yo‘l 
aloqalarining  rivojlanishi  bilan  sayohat  xavsizligi  15  martaga  ko‘paydi.  Boshqacha 
aytganda,  bir  marta  temir  yo‘l  falokatga  yo‘liqish  uchun  yo‘lovchi kurer poyezdida 
vagondan  chiqmasdan  100  yul  yurishi  kerak.  Ammo  texnik  tizim  xavfsizligiga  eng 
ishonchli dalil yo‘lovchi tashish hajmining tez sur’atlarda o‘sayotganidir. Agar 1825 
yilda  Angliyada  Stokton-Darlington  yo‘li  ochilishi  bilan  jahonda  birinchi  temiryo‘l 
qatnovi  yo‘lga  qo‘yilib  yukdan  tashqari  paravoz  450  yo‘lovchini  ham  manzilga 
eltgan  bo‘lsa,  asr  oxirida  1881  yilning  o‘zida  temiryo‘l  transporti  xizmatidan  623 
mln. kishi foydalangan. 
Transprort  inqilobi  o‘zidan  keyin  sayyohlar  soni  o‘sishida  istiqbollar  ochishi 
bilan  bir  qatorda  muammolarni  ham  tug‘diradi.  Ularni  bartaraf  etish  turizmni 
rivojlantirish  yo‘lida  muhim  vazifa  bo‘lib  turibdi.  Temir  yo‘l  transportiga  daromad 
keltiruvchi  soha  sifatida  sarmoya  qo‘yish  ko‘p  o‘tmay  ko‘pchilik  kompaniyalar 
o‘rtasida  taqsimlab  olindi.  Bu  esa  yo‘lovchilarning  harakatlanishiga,  ayniqsa  olis 
aloqalarning murakkablashishiga olib keldi. Ular bir necha kompaniyalarning yo‘llari 
bo‘ylab sayohatga chiqishlari uchun har bir uchastkaga alohida bilet olishga majbur 
edilar. Yagona transport tizimiga ehtiyoj, shuningdek dam olish va ko‘ngil xushliklar 
uchun  qulay  sharoitlarga  talab  oshishi  o‘ziga  bir  qator  xizmatlarni  qamrab  olgan 
safarlarni  uyushtirishga  ixtisoslashgan  korxonalar  ochishni  taqozo  etdi.  1851  yilda 
Angiliyada birinchi sayohat byurosi «Tomas Kuk va o‘g‘illari» ochildi, XIX asrning 
ikkinchi  yarimidan  boshlab  jahonning  juda  ko‘p  mamlakatlarida  (Rossiyada-1885 
yilda) turistik firmalar paydo bo‘ldi. 

---

                      
175 
XX  asr  dam  olish  va  hordiq chiqarish  sohasida tub burilish  yasadi. Ommaviy 
kommunikatsiyalar va texnika vositalarning rivojlanishi yangi jadal taraqqiyotga yo‘l 
ochdi.  Birinchi  jahon  urushidan  keyin  turizmga  katolizator  roli  temiryo‘ldan 
avtomobil  transportiga  o‘tdi.  Bu  vaqtga  kelib  temiryo‘l  rag‘batlantiruvchi  omil 
ahamiyatini  yo‘qotdi  va  xalqaro  turizmni  boshda  tutib  turuvchi  sohaga  aylandi. 
Turistik kengliklar temiryo‘l magistrallariga qat’iy bog‘langan uncha katta bo‘lmagan 
alohida  uchastkalar  bilan  chegaralanib  qoldi.  Kelgusida  uni  kengaytirish  hudud 
ichkarisiga  chuqurroq  kirib  boradigan  harakatlanishning  mobel  vositalarini  topishni 
talab qiladi. Avtomobil ana shunday vositaga aylandi. 
Birinchi  avtomobillar  yuqori  tezligi  bilan  ajralib  turmasdi.  Lekin  o‘zining 
mobelligi bilan aholi yashaydigan har qanday manzilga yetib borish imkonini beradi. 
Bu esa turistik oqimlarni ma’lum manzilga yo‘naltirishga yo‘l ochdi. 
Avtomobillar  temir  yo‘lga  qaraganda  boshqa  ustunliklarga  ham  ega  edi.  Ular 
erkin joylashtirishnigina ta’minlab qolmasdan, balki turistik safarlarni talabga qarab 
tashkil  etishga  ham  yordam  berardi.  Sayohatga  otlangan  shaxs  marshrutni,  to‘xtash 
joyini  va  yo‘lda  bo‘lish  vaqtini  o‘zi  belgilardi.  Asta-sekin  avtomobil  bosh 
harakatlanish vositasi sifatida uzoq va yaqin masofalarda temiryo‘l transportini siqib 
chiqara  boshladi.  Avtomobillar  sonining  ko‘payishi,  ravon  yo‘llar  qurilishi  bilan 
AQSH  va  Buyukbritaniyada  temir  yo‘llarda  yo‘lovchilar  tashish  hajmi  yarmiga 
kamaydi. Tobora ko‘proq odamlar shaxsiy avtomashinalarida shahar tashqarisida uik-
endlarga otlana boshlashdi. 
Avtomobil  bilan  bir  qatorda  boshqa  yangi  transport  turi  aviatsiya  rivojlana 
boshladi.  Uning  sharofati  bilan  uzoq  -500  km.  dan  ziyod  masofaga  turistik  tashish 
mustahkam  o‘rin  egallaydi.  1930-yillar  oxiriga  kelib  jahon  avia  kompaniyalari 
umumiy  uzunligi  56,0  ming  km.dan  ko‘proq  masofada  xizmat  ko‘rsata  boshladilar. 
Yo‘lovchilar soni esa 23 mln. kishidan ortdi. 
Ikkinchi jahon urushi xalqaro turistik aloqalarni uzib qo‘ydi. Turizm  moddiy-
texnik  bazasiga  sezilarli  ziyon  yetkazdi.  Urushdan  keyin  turistik  almashinishlarni 
undan  oldingi  darajasiga  ko‘tarish  va  undan  o‘zish,  uzilib  qolgan,  izdan  chiqqan 
tarmoqni  tiklash  uchun  ko‘p  yillar  talab  qilindi.  Bu  jarayonlarni  tezlashtirish  uchun 
bir qator omillar imkon berdi, ular orasida transprtdagi ilmiy-texnik o‘sish yutuqlarini 
amalga joriy etish katta ahamiyat kasb etdi.  
1950  –  yillar  o‘rtalarida  fuqaro  aviatsiyasi  reaktiv  texnika  davriga  qadam 
qo‘ydi.  Sovet  Ittifoqi  yangi  konstruksiyadagi  uchish  apparatlarini  ekspluatatsiya 
qilishda  yetakchi  bo‘ldi.  1956  yilda  70  dan  100  o‘ringacha  bo‘lgan,  tezligi  soatiga 
900  km.  birinchi  reaktiv  yo‘lovchi  samolyot  Tu-104  havo  yo‘llarida  muntazam 
parvoz  qila  boshladi.  Ko‘p  o‘tmay  reaktiv  aviatsiya  havo  kengliklarini  egallaydi. 
1964 yilda jahondagi aviaparkning 3/4 reaktiv dvigatelli laynerlar tashkil etdi. 
Ko‘p  o‘rinli,  yuqori  tezlikka  ega  bo‘lgan  mashinalardan  foydalanish 
ekspluatatsion 
solishtirma 
harajatlarni  (bir  yo‘lovchi-kilometrga)  sezilarli 
qisqartirishga  olib  keldi.  Ta’riflar  keskin  kamaydi.  Agar  50-yillar  o‘rtalarida, 
Amerikadan Yevropaga uchish va orqaga qaytish qiymati 1 ming Amerika dollaridan 
ziyod bo‘lgan bo‘lsa, 60-yillar boshida bu 3,4 barobarga arzonlashdi. 
Havo  transportidagi  tub  o‘zgarishlar,  odamlarni  tashishda  pul  va  vaqtning 
tejalishini  ta’minlanishi  xalqaro  turizmni  gurkirab  o‘sishiga  sabab  bo‘ldi.  Olis 

---

                      
176 
manzillar  sayohat    qiluvchi  keng  doiradagi  shaxslar  uchun  yaqin  bo‘lib  qoldi. 
Xalqaro fuqaro aviatsiyasi tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, avia sayohat tez sura’tlar 
bilan o‘sib borayapti . Uning yiliga o‘rtacha o‘sish darajasi 6% ni tashkil etayapti. 
Harakatdagi  tarkibni,  statsionar  texnik-transport  inshootlarini  tinimsiz 
takomillashtirilib  borilishi  va  oqilona  ta’rif  siyosati  yuritilishi  tufayli  aviatsiya 
transport xizmati bozorida yetakchi o‘rinlarni egallaydi.  
U temir yo‘lni ikkinchi o‘ringa siqib chiqardi, ayni paytda avtomobil transporti 
taraqqiyotini  susaytirdi  va  dengiz  yo‘lovchi  tashishiga  katta  zarar  yetkazdi.  Dengiz 
bo‘ylab sayohat qiluvchi shaxslar soni 21 dan 2% ga qisqardi. 
Havo  transporti  bilan  o‘tkir  raqobatda  bo‘lgan  temir  yo‘l  transporti  1000 
km.dan  oshmagan  masofaga  safarlarni  saqlab  qoladi.  Bo‘shab  qolgan  vagonlarning 
bekor  turmasligi  uchun  mijozlarga  xizmat  ko‘rsatishning  yangi  shakllarini  qidirib 
topish  faolashdi.  Turistik  poyezdlar  g‘oyasi  shunday  paydo  bo‘ldi.  Bu  bir  vaqtning 
o‘zida  ham  harakatlanish,  ham  joylashtirish,  ovqatlanish,  ko‘ngil  ochish  va  h.k.  lar 
vositasiga aylandi.  Temir  yo‘ldagi  o‘xshash usullar  suv  transportida ham  dengiz va 
daryo kemalarda sayohat qilish orqali keng tarqaldi.