|
5.2. Turistik talab va ehtiyojning asosiy belgilari
Turistik ehtiyoj va talab harakterli belgilarga ega: dinamizm, getrogenlik va
komplekslik, elastiklik, mavsumiylik va boshq.
Turistik ehtiyoj va talab – dinamik kategoriyalar. Turistik ehtiyoj va talab
jamiyat rivojlanishi bilan bog‘liq. Jumladan talab jamiyat rivojlanishi bilan birga
o‘zgaradi, eskilari yaramay qoladi va yangilari paydo bo‘ladi. Ehtiyoj esa doimiy
ravishda kengayib, boyib boradi. Turistik xizmatlar iste’molida chuqur sifat va son
o‘zgarishlari ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda fan-texnika taraqqiyoti,
siyosiy-iqtisodiy, ijtimoiy sohalardagi o‘zgarishlar tufayli ro‘y berdi. Rivojlangan
mamlakatlarda aholining harid qilish qobiliyati oshdi, moddiy turmush farovonligi
yuksaldi. Bu odamlarni ommaviy ravishda turizm orqali u yoq, bu yoqlarga borib
kelishi imkoniyatini berdi va turizmga zamonaviy tus baxsh etdi.
Turistik harakat intensiv ravishda rivojlana bordi, ammo u bir tekisda emasdi.
Uzluksiz o‘sish va pasayishlar turizmga bir butun doimiy harakat ko‘rinishini beradi.
Bir qarasangiz xalqaro turizm o‘sishi eng yuqori nuqtasiga chiqadi, bir qarasangiz u
uzoq muddatli va o‘rta muddatli pasayishlar tendensisiga duchor bo‘ladi.
XX asrning 1950 va 1960 – yillarida kelishlar o‘sish sur’atlari iqtisodiy faollik
tebranishiga qaramay barqaror ravishda yuqoriligicha qoldi. Bu hodisa qator
mutaxassislarga turizm inqirozga mahkum emas, deb ta’kidlashga asos bo‘ldi. Biroq
50-60-yillarning ikkinchi yarimi bu nuqtai nazarlarni chippakka chiqardi. 1966 -1967
yillardagi iqtisodiy inqiroz (krizis) chog‘ida turistik kelishlar sur’ati 7 foizga pasaydi.
Navbatdagi ikki pasayish esa turizm rivojlanishi ham boshqa xo‘jaliklar singari
o‘sha qonuniyatlarga buysunadi degan barcha shubhalarni tarqatib yuboradi. Ulardan
biri 1973-1974 yillardagi energetika inqirozi bilan bog‘liq edi. Ikkinchisi esa 1980-
yillar boshidagi jahon iqtisodiy inqiroziga to‘g‘ri keladi. Bu davriy (siklik) inqiroz
sinxron ravishda sanoati rivojlangan mamlakatlarni butunlay qamrab oldi va ikkinchi
jahon urushidan keyin eng uzoq davom etgan inqiroz bo‘ldi. 1981-82 yillarda turizm
pasayishi juda chuqur bo‘ldi. Agar oldingi inqirozlar yillarida turistik kelishlar
sur’atlari keskin susaygan bo‘lsa, endi ularning soni mutlaqo qisqardi.
91
Turistik faollik faqat iqtisodiy ahvolga emas balki, dunyodagi siyosiy
vaziyatga ham bog‘liqdir. Uning keskinlashuvi turistik safarlarga real talabning
kamayishiga olib keladi. Ayrim qurolli ixtiloflar, masalan, 1967 va 1973 yillardagi
Yaqin sharq majoralari iqtisodiy inqirozga to‘g‘ri keldi. Bir – biriga aybni to‘nkash
orqali ular turizm xalqaro rivojlanishiga o‘z salbiy ta’sirini kuchaytirdilar.
1990 yillar boshlarida turistik kelishlar o‘sish sur’atlarining pasayishi Fors
ko‘rfazi rayonidagi jangovar harakatlar va g‘arb mamlakatlaridagi iqtisodiy inqirozlar
soyasida ruy berdi. Turizmning o‘sish sur’atlari pasayishi jahonning barcha turistik
mintaqalarida – Yevropa va Amerika, Osiyo va Afikada qayd etildi. Birgina
Fransiyada 1989 yilda xalqaro ziddiyatlarning kuchayishi, Iroq qo‘shinlarining
Quvaytga bostirib kirishi arafasida 18 ming individual va 50 ga yaqin turli
guruhlarning turli turistik tomonlarga yo‘naltirilgan safarlari bekor qilindi. 1991 yilda
AQSH boshchiligida ko‘p millatli qurolli kuchlar Eronda «Sahrodagi bo‘ron»
operatsiyasini o‘tkazishdi, Yevropada turistlar kelishi o‘sishi nol darajaga tushib
ketdi. Italiya, Buyukbritaniya, Germaniya va Shveysariya singari mamlakatlarda
turistlar soni 1990 yilga taqqoslanganda mutloq qisqargani qayd etildi.
Amerika mintaqasida chiqish turizmi hajmi 3% ga, Yevropada esa 23 % ga
qisqardi. Yevropa mamlakatlari okean ortidan 5 mln. turistlar kelishga mussar bo‘la
olmadilar.
Terroristik xurujlardan xavotirlanib, AQSH tashqi ishlar vazirligi mamlakat
fuqarolariga xorijga safar qilishdan tiyilib turishni tavsiya etdi. Yirik turistik firmalar
o‘z xodimlarini safarga jo‘natdilar va turistlar sayohatini bekor qilishdi. Ayrim
xalqaro aviatsiya reyslariga chiptalar sotish salkam yarimga tushib qoldi.
Fors ko‘rfazidagi urush oqibatida Osiyo-Tinch okeani mintaqasida turizm
taraqqiyotiga jiddiy salbiy putur yetdi. Ixtiloflar chog‘ida Malayziyaga kelishlar soni
kamaydi. Ularning o‘sish sur’atlari Syangan (Gonkong) va Singapurda susaydi.
Ayniqsa bundan turizm intensivligi jabr ko‘rdi. Ayrim mutaxassislar uning oldingi
darajasini tiklash uchun kamida 1,5 yil vaqt kerakligini aytdilar.
Fors ko‘rfazi hududidagi jangovar harakatlar davrida Afrika qit’asida ham
xalqaro turizm tushkunlikka uchragani qayd etildi. Haddan tashqari xavf-xatarlar
ko‘pgina odamlarni Misr (kelishlar soni 1991 yilda 1990 yilga nisbatan 12,4 % kam)
va 1991 yilda 1990 yilga nisbatan chiqish turizmni 80 % ga yo‘qotgan Tunisga
safardan voz kechishga majbur qildi. Turizmda yanada chuqurroq inqirozni yaqin
Sharq mamlakatlari – Iordaniya (kelishlar 23 % ga kamaydi), Isroil (kelishlar soni
11,3 % ga kamaydi) va boshqa davlatlar o‘z boshidan kechirdilar. Mintaqaga 1991
yilda kelishlar soni o‘tgan yilga nisbatan 7 % ga kamaydi. Bu jahondagi xalqaro
turizmning umumiy manzarasini belgilab berdi.
Kosovo (Yugoslaviya) dagi ixtiloflar xalqaro turizm ko‘lami uchun Fors
ko‘rfazidagi urushdan nisbatan kamroq zarar yetkazdi. Shunga qaramay Yevropa
mintaqasi jahonda 1999 yilda kelishlar soni bo‘yicha umumjahon miqyosidan ancha
past ko‘rsatkichga ega bo‘ldi (+ 1 %).
Yevropa mintaqasida asosiy zarbani Markaziy va Sharqiy Yevropa
mamlakatlar o‘ziga oldi. Jumladan, turizmda Xorvatiya (1999 yilda kelishlar 1998
yilga nisbatan 17,3% kam), Vengriya ( - 13,8 %), Polsha ( - 4,5 %), Chexiya (- 1,8
%). Barcha murakkabliklarga qaramay, 1999 yil Ispaniya uchun omadli yil bo‘ldi. U
92
ilgari Balqon yarim oroli va Turkiyaga yo‘naltirilgan turistik oqimni qisman o‘ziga
og‘dirib olishga erishdi.
Sayohat xavfsizligi muammolaridan tashvishga tushgan Butun jahon Turistik
tashkiloti (BTT) turistlarning hayotiga potensial tahdidga bog‘liq ravishda chiqishga
qaratilgan yo‘nalishlar klassifikatsiyasini ishlab chiqdi. Birinchi, ko‘proq xavfli
guruhga cho‘zilib ketgan harbiy ixtilof, terrorchilik xurujlari va iqtisodiy barqarorlik
avj olgan mamlakatlar (hududlar) kiritildi.Ular turizmni rivojlantirishda nafaqat
muntazam salbiy ta’sir qilishadi, balki amalda turizm nufuzini tushurib yubordilar.
Bular – Livan, Shimoliy Irlandiya, Afg‘oniston, Yugoslaviya respublikalaridir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
