O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Harajatlar qismi 
Harajatlar, AQSH dol. 
 
Jami  
safar 
gacha 
safar davomida 
1 kun 
2 kun 
3 kun 
Kompleks safarlar, turlar 
 
 
 
 
 
Joylashish  
 
 
 
 
 
Ovqatlanish va ichimliklar 
 
 
 
 
 
Transport  
 
 
 
 
 
Rekreatsion,  madaniy  va  sport 
tadbirlariga qatnashish 
 
 
 
 
 
Magazinlarga borish 
 
 
 
 
 
boshqalar 
 
 
 
 
 
Hammasi:  
 
 
 
 
 
Manba:
 A.Yu.Aleksandrova. Mejdunarodniy turizm. M., 2004. 
 
Ularda  umumiy  summa  ko‘rsatilgan  holda  harajatlar  yozib  boriladi  va  bu 
harajatlar  sarflar  statiyasi  va  kunlarga  bo‘lib  qayd  etiladi.  Unda  kelishdan  maqsad, 
bosh mo‘ljallangan joy, yetib kelish rayoni va tunash sonlari belgilanadi. Chuqurroq 
tekshirish  jarayonida  kundalikka  qo‘shimcha  bo‘limlar  kiritiladi.  Ularda  tashrif 
buyuruvchi  harakteri  (yoshi,  jinsi),  transport  turi  va  joyi,  harajatlar  qayerda 
sarflangan yangi – hammasi aks ettiriladi. 
Kundalik  usulining  ham  kuchli,  ham  ojiz  tomonlari  bor.  U  turistik  harajatlar 
haqida batafsil ma’lumot olishga imkon beradi. Kundalikda to‘lov operatsiyalarining 
shu  zahotiyoq  qayd  etilishi,  tashrif  buyuruvchi  uni  yodda  saqlab  qolishi  va  istalgan 
paytda aniq axborot beraolishi bu usulning afzal tomonlari hisoblanadi. 
Shu bilan birga kundalik usulida ayrim kamchiliklar ham bor. Ulardan muhimi 
–  kundalikni  to‘ldirish  shakli  koeffitsiyenti  uncha  yuqori  emas  va  hammasi    ham 
to‘liq qaytarilmaydi. Bu esa o‘z-o‘zidan yig‘ilayotgan axborotlarning ishonchlililigini 
pasaytiradi.  Bunday  qaraganda,  bu  nuqsonni  osongina  bartaraf  etish  mumkinday: 
tarqatiladigan kundaliklar soni ko‘paytirilsa kifoya. Bu qaror kundalikni to‘ldirish va 
qaytarish  tasodifiy  hol  bo‘lganda  to‘g‘ri  bo‘lishi  mumkin  edi.  Maxsus  tadqiqotlar 
natijlari  esa  shuni  ko‘rsatmoqdaki,  bu  kamchilik  sistematik  omillar  tufayli  kelib 
chiqarkan. Tekshirishlarda ish yuzasidan keluvchi turistlar sust faol ishtirok etadilar, 

---

                      
74 
vaholanki  safar  uchun  ular  kata  harajatlar  qilishadi.  Shuning  uchun  ham  kundalikni 
to‘ldirgan  va  qaytargan  shaxs  barcha  ko‘rinishlari  va  o‘z  tarkibiga  ko‘ra  tashrif 
buyuruvchining  bosh  belgilariday  hamisha  farq  qiladi.  Ko‘rinib  turibdiki, 
tarqatiladigan  kundaliklarning  sonini  ko‘paytirgan  bilan  ko‘rsatilgan  nuqsonlarni 
bartaraf etib bo‘lmaydi. 
Kundalik  usuli  bilan  kuzatuv  o‘tkazish  va  rejalashtirishda  oldinda  turgan 
markaziy  –  tashkiliy  vazifalardan  biri  –  to‘ldirilgan  blankalarni  qaytarishni 
rag‘batlantirishdir.  Ularning  70-75  foizini  qaytarlishi  natijalarning  yetarli  darajada 
ishonchliligini ta’minlaydi. Bu darajaga erishishingiz real usullari mavjud. Ularning 
barchasi so‘raluvchilarning tekshiruvda ishtirok etishlari uchun qulay va ijobiy muhit 
yaratilishiga  qaratilgan.  Kompleks  tadbirlarda  –  kundalikning  tushunarli  va  oson 
to‘ldiriladigan  shakli,  javoblarning  anonimligi  kafolati,  to‘ldirilgan  blankalarni 
qaytarishning  aniq tartiblari, anketaning so‘raluvchiga kundalikni to‘ldirishni so‘rab 
qilgan  shaxsiy  iltimosi,  so‘raluvchi  foydasiga  tekshiruv  natijalarini  potensial 
tushuntirish, javob uchun moddiy va boshqa rag‘batlantirishlar o‘z ifodasini topgan. 
Statistik  kuzatuv  rejalashtirilayotganda  kuzatuv  sub’ekti  masalasi  hal  etiladi, 
ya’ni kim birlamchi mahsulotlarni yig‘adi. Bir holatda statistikaning bu organlari o‘z 
kadrlari va xodimlari, boshqa holatda statistik mutaxassislar bilan bir qatorda harakat 
qiluvchi keng jamoatchilik vakillari bo‘lishi mumkin. Tekshiruvda, shuningdek agar 
ular  mustaqil  ravishda  anketalarni  to‘lg‘aza  olishsa  aholi  ham  jalb  etilishi  mumkin. 
Misol  uchun,  AQShda  turistlar  bilan  so‘rov  o‘tkazish  uchun  yuqori  ma’lumotli, 
intizomli  va  xorijiy  tilni  yaxshi  biladigan  odamlar  tanlab  olinadi.  Bunday  kishilar 
odatda biznes-maktablar va universitet o‘qituvchilari bo‘lishadi. 
Anketachi  tadqiqot  natijalariga  sezilarli  ta’sir  o‘tkazadi.  Bu  ta’sir  ko‘pincha 
bildirmasdan  muloqat  vaqtida  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  va  tegishli  savollar  berish,  yashirin 
fikrlar  shaklida  namoyon  bo‘ladi:  suhbatini  umumiy  ematsional  kayfiyatda  olib 
borish, ishtirokchilarning xulqi-atvori, mimikasi va boshqalarga qarab savol  – javob 
qilish.  Ko‘pincha  so‘raluvchining  intervyu  oluvchiga  yozadigan  javoblarni  berishga 
intilishi kuzatilgan. Anketalar esa sayohatchilar ma’lum guruhining  vujudga kelgan 
stereotip tarziga asoslanib, ba’zan na faqat so‘raluvchilarning fikrlarini, balki o‘zlari 
kutgan  javoblar  berilishini  aks  ettirishga  urinishadi.  Shuning  uchun  anketachilarni 
to‘g‘ri  tanlash  va  o‘qitish  muhim  vazifalardan  biri  bo‘lib  hisoblanadi.  Bu  ayniqsa 
kuzatuvning  tayyorgarlik  bosqichida  jiddiy  e’tiborni  talab  qiladi.  Dala  bosqichi 
boshlanishidan  oldin  ular  so‘rov  texnikasi  bo‘yicha  yo‘l-yo‘riq  olishadi.  Maqsadi 
bilan tanishishadi, oldinda turgan tadqiqotlar xususiyatlari va vazifalari, ish tartibi va 
qo‘yilayotgan talablar, statistik formalarni to‘lg‘azish tartiblari shular jumlasidandir. 
Rejada  kuzatuv  sub’ekti  bilan  bir  qatorda  tadqiq  qilishning  joyi,  muddati 
kelishib  olinadi.  Yilning  ma’sumlariga  qarab  kattaligi  va  tarkibi  o‘zgarib  turadigan 
turistik oqimlarni kuzatish uchun kalendar davrini tanlash muhimdir. BTT hamma 12 
oyni  turistik  mavsumlar  bo‘yicha  guruhlash  (yuqori,  past,  oraliq)ni  tavsiya  qiladi. 
Keyinchalik har bir mavsumdan kuzatuv uchun bittadan oy tanlab olinadi. 
Turistlar  haqida  ma’lumotlar  yig‘ish  aniq  muddatli  rejada  dastur  va  tadqiq 
birligi  soni,  aktivning  son  tarkibidan  kelib  chiqib  belgilanadi.  Amerika  greklarini 
so‘rov  (yuqorida  eslatilganidek)  besh  oy  davomida  1980  yil  dekabrdan  1981  yil 
apreligacha  o‘tkazilgan  edi.  Ayrim  statistik  kuzatuvlar  bundan  ham  uzoqroqqa 

---

                      
75 
cho‘ziladi. Kanada va Meksikadan AQShga avtomobilda kelayotgan shaxslar so‘rovi 
yil davomida olib boriladi.  
Kuzatuv joyini  belgilash kuzatuv o‘tkazishda masalani hal etishga olib keladi. 
Bu  joyni  tanlash  juda  ko‘p  omillarga  bog‘liq,  ulardan  eng  muhimi  hudud  hajmi  va 
uning  ochiqlik  darajasi  hisoblanadi.  Agar  hudud  yopiq  bo‘lsa,  ya’ni  ma’muriy 
xayrixoxlik bo‘lmasa yoki tabiiy chegara (misol uchun, mamlakat yoki orol) mavjud 
bo‘lsa tadqiq chiqish (kirish) punktlarida va transport vositalarida (avtobus, samolyot, 
kema va boshq.) o‘tkaziladi. Ochiq hududda, rayon yoki shaharda, statistik kuzatuv 
joylashtirish  vositalarida  va  ko‘rsatiladigan  ob’ektlarda,  to‘lov  asosida  tashrif 
buyuriladigan ochilish marosimlari joylarida o‘tkaziladi (jadval 10).