O'zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Tabiiy   eksperiment  (birinchi   martda   1910   yilda   A.   F.   Lazurskiy   taklif   etilgan) 
mo‘ljalanganligiga ko‘ra, eksperiment o‘tkazilayotganini biladigan sinaluvchida hosil bo‘ladigan 
zo‘riqishga yo‘l qo‘ymasligi va tadqiqotni odatdagi, tabiiy sharoitlarga (dars, suhbat, o‘yin, uy 
vazifalarni bajarish va boshqalar) ko‘chishi lozim.
Metodlarni yotlashning samaradorligi uni uzoq vaqt xotirada saqlab qolishi to‘g‘risidagi 
ko‘rsatmaga bog‘liqligini tadqiq qilish tabiiy eksperimentga misol bo‘la oladi. O‘quvchilardan bir 
guruhi o‘rganilishi lozim bo‘lgan material bilan tanishtiriladi va buning ustiga o‘qituvchi ushbu 
material yuzasidan  ertasiga so‘ralishini aytadi. Boshqa bir guruhda esa o‘quv materiallari xuddi 
shu tarzda o‘talib bo‘lgach, o‘quvchilarga o‘tilgan dars bir haftadan so‘ng so‘ralishini aytiladi. 
Haqiqatda esa har ikkala guruhlarda ham o‘quvchilardan ikki haftadan keyin so‘ralgan. Ana shu 
tabiiy eksperiment jarayonida uzoq vaqt xotirada saqlab qolishga mo‘ljallangan yo‘l- yo‘riqning 
afzaliklari aniqlanadi.
Psixologik-pedagogik   tadqiqot   vazifalarini   bajaradigan  tabiiy   eksperiment  psixologo   – 
pedagogik   eksperiment  deb   ataladi.   Har   xil   yosh   bosqichlarida   o‘quvchilarning   bilish 
imkoniyatlarini o‘rganishda, o‘quvchi shaxsni shakllantirishni konkret yo‘llarini anqlashda uning 
roli benihoya kattadir. Hozirgi payitda labaratoriya eksperimenti bilan tabiiy eksperimentning bir – 
biridan farqi juda ham shartli bo‘lib, ular mutlaqlashtirillmasligi kerak.
Hozirga qadar biz tadqiqiy metodlar haqida so‘z yuritik. Bu metodlar yrdamida olim ilmiy 
bilish uchun muhim faktlarni aniqlashi, u yoki bu qonuniyatlarning mavjudligini kashf etilishi, 
psixik   hodisalarning     sirli   mehanizimini   topishi   mumkin.   Boshqacha   qilib   aytganda,   ushbu 
metodlar vositasida amalga oshiriladigan tadqiqotlar predmeti psixologiya faning predmetiga mos 
keladi. 
Psixologik  metodlar faqat tadqiqot maqsadlari uchun emas, balki sinov  maqsadlari uchun 
ham qo‘llanishi mumkin. Keyingi ma’noda vazifa  ilmiy bilimlarning  yanada chuqurlashtirilishi 
uchun   zarur   bo‘lgan     biron-   bir   yangi   ma’lumotlarni   olishdan   emas,   balki   sinaluvchining 
psixologik belgilari ilgari aniqlangan psixologik   normalar va standartlarga   qanchalik muvofiq 
kelishini aniqlashdan iborat bo‘ladi. Psixologik shaxsning muayan psixologik  fazilatlarni aniqlash 
maqsadida foydalanishiga harakat qiladigan bunday ma’lumotlar testlar bo‘lib hisoblanadi.
Test-  qisa   mudatli   topshiriq   bo‘lib,   uning   bajarilishi   ba’an   bir   psixik   funksiyalar 
mukammaligini   ko‘rsatkichi   bo‘lib   xizmat   qilishi   mumkin.   Testlar   yordamida   ayrim 
qobilyatlarning,  ko‘nikmalarning,  malakalarning bor yo yo‘qligini aniqlashga,  u yoki bu kasb 
sohasida ishlashi uchun  layoqatlilik darajasini va h.k. larni bilishga harakat qilinadi. Psixologik 
testlar, jumladan, kosmonavtik kosmik parvozga psixologik jihatdan tayorgarlik darajsini aniqlash 
lozim   bo‘lib   qolganida,   sinaluvchilar   o‘qishningalohida   usullari   qo‘llanilgan   eksperimental 

---

guruppalarda   bilimlarni   qanday   o‘zlashtrilganliklarini   bilish   zarurati   tug‘ilgan   paytlarda, 
shuningdek boshqa hollarda qo‘llaniladi.
Testning diagnostik qimmati ilmiy eksperimentning darajeasiga va test uchun asos qilib 
olingan   psixologik   faktning     haqiyqiyligiga,   ya’ni   manzur   test   qay   tarzda   tuzilganiga-   uning 
oldidan   o‘tkazilgan   juda   katta   eksperimental   ishning   natijasi   hisoblanadimi,   yoki   taxminiy, 
tasodifiy va yuzaki kuzatuvchilar natijasimi   ekanligiga ko‘p jihatdan bog‘liqlir. Etarli darajada 
asoslanmagan va tekshirilmagan psixologik testlar pedogogika ishida, kasb tanlash sohasida psixik 
rivojlanishdagi   nuqsonlar   va   vaqtinchalik   kechikishlarni   aniqlashda   anchagina   ziyon   ketirish 
mumkin bo‘lgan jiddiy xatolarga sabab bo‘lishi mumkin.
“Psixologik   tadqiqot   metodi”   tushunchasi   konkret   ilmiy   psixologik   muammoni   hal 
etishning maxsus metodikasi sa’nosida ham ishlatilishi mumkin. Ana shu konkret metodikalarda 
o‘z- o‘zidan ravshanki, metodologik prinseplar amalga oshiriladi va faqat mazkur muammo uchun 
emas, balki bilishning boshqa barcha muammolari uchun ham umumiy bo‘lgan usullari yuzaga 
chiqadi. Lekin konkret metodikalarning o‘ziga xosligi eng avvalo ular vositasida hal etilayotgan 
ilmiy   vazifaning   qanday   xarakterda   bo‘lishi   bilan   belgilanadi.   Hozirgi   zamon   psixologiyasida 
qo‘llanib kelinayotgan konkret psixologik metodikalar xaddan tashqari ko‘pdir. Ularning shakllari 
ham juda turli-tuman bo‘lib, psixologiyaning va problemaning tmuayyan tadqiqot usulini, ya’ni 
konkret metodikasini talab qilgan soxasining o‘ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi.
SHu bilan birga konkret psixologik metodikalarning ko‘pchiligi uchun xos bo‘lgan ba’zi 
umumiy belgilarni ham alohida ajratib ko‘rsatish mumkin. Buni normal ravojlangan va va aqliy 
jixatdan   zaif   bolalarda   diqqatning   barqarorligi   yoshga   taalluqli   tafovutlarni   o‘rganish   vazifasi 
qo‘yilgan tadqiqot misolida ko‘rib o‘tamiz.
Tadqiqot odatdagidek to‘rt bosqichga ajratiladi.
Birinchi   bosqich-tayyorgarlik   bosqichi.   Bunda   xar   xil   vositalar   yordamida   material 
o‘rganiladi dastlabki ma’lumotlar to‘planadi (o‘quv mashg‘ulotlari va mkhnat faoliyati chog‘ida, 
turmushda ataylab uyushtirilgan suhbatlar jarayonida kuzatuvdan foydalaniladi, ba’zan maxsus 
tanlangan   savollar   yozilgan   anketalar   qo‘llaniladi,   biografik   ma’lumotlar   aniqlanadi,   anamnez 
to‘planadi,   ya’ni   tadqiq   qilinayotgan   faktlar   hosil   bo‘lishiga   qadar   mavjud   shart-sharoitlar 
ta’riflanadi va xokozolar).
Ikkinchi bosqich-xususan eksperimental bosqich bo‘lib, tadqiqotning kankret metodikasi 
amal qiladi va o‘z navbatida bu bosqich birin ketin qo‘llaniladigan qator bo‘g‘inga eksperiment 
seriallarga bo‘linadi. 
Tadqiqotning uchunchi bosqichi-tadqiqot ma’lumotlarni sifat jixatdan qayta ishlashdir. U 
psixologiyaning matematik aparatini dastlab ilgari surilgan gipotezaning tasdig‘i tarzida olingan 
hulosalarning xaqqoniyligi xaqida hukm chiqarish imkonini beradigan turli xildagi statik usullari 
va ehtimolilik nazariyasining asosiy qoidalarini qo‘llashni taqozo etidi.
Tadqiqotning to‘rtinchi bosqichi-olingin ma’lumotlarni izohlab berish, ularni psixologik 
nazariya   asosida   talqin   qilish,   gipotezaning   to‘g‘ri   va   noto‘g‘riligini   uzil   kesil   aniqlashdan 
iboratdir.
SHunday qilib korrektura namunasi deb atalgan mazkur konkret metodikaning qo‘llanishi 
ob’ektiv   psixologik   tadqiqotning   ko‘pgina   xarakterli   belgilarini   o‘z   ichiga   oladi.   Bunday 
tadqiqotning prinspial jixatdan metodologik asoslanganligi xaqida yuo‘orida so‘z yuritilgan edi. 
Kuzatuv faoliyat maxsulini taxlil etish, suhbatlar o‘tkazish, anamnestik ma’lumotlarni aniqlash, 
eksperiment o‘tkazish va uning natijalarini metodik o‘yl bilan qayta ishlash, hulosalar chiqarish va 
ularni izoxlab berish bularning hammasi tadqiqot ishining tarkibiga singib ketadi va unda o‘z 
ifodasini topadi.
Psixologik muommolarning ilmiy jixatdan xal etishi zarurati tug‘ilganda tegishli konkret 
psixologik metodikani qo‘llana bilishni talab qiladi. Psixologik tadqiqotning ob’ektiv metodlardan 
keng foydalanishi turli hildagi konkret metodikalarning qo‘llanishi hozirgi zamon psixologiyasiga 
tadqiqotlarning yuksak darajada olib borilishini ta’minlaydi. 
Barcha tabiiy va ijtimoiy fanlar singari psixologiya ham bundan keyingi tahlilni taqozo 
qiluvchi faktlarni to‘plashning ikkita metodiga – o‘z navbatida qator shakllari mavjud bo‘lib, 
ularning mohiyatini o‘zgartirmaydigan kuzatuv va eksperiment o‘tkazish metodlarigsha egadir.   

---

YAngi   faktlarga   ega   bo‘lishning  va   ob’ekt   tarzda   ilmiy   bilishning   asosiy   vaositasi   – 
eksperiment   metodidir.     Eksperiment   metodining   ikkita   asosiy   turi   farqlanadi:   laboratoriya 
eksperiment iva tabiiy eksperiment.
Psixologik-pedagogik   tadqiqot   vazifalarini   bajaradigan   tabiiy   eksperiment   psixologo-
pedagogik   eksperiment   deb   ataladi.  Har   xil   yosh   bosqichlarida   o‘quvchilarning   bilish 
imkoniyatlarini   o‘rganishda,   o‘quvchi   shaxsini   shakllantirishning   konkret   yo‘llarini   aniqlashda 
uning roli benihoya kattadir.
Suhbat metodi – psixologiyaning ilmiy tekshirish metodlaridan biri bo‘lib, tekshiruvchi va 
tekshiriluvchi   o‘rtasidagi   savo-javob   tariqasida   ro‘y   beradiyu   Suhbat   metodi   tekshiruvchi 
tkshiriluvchiga   o‘rganiladigan   muammoning   tabiatiga   muvofiq   oldindan   tayyorlab   qo‘yilgan 
savollar beroib, ularga javoblar oladi. Masalan, suhbat metodi yordamida shaxsning qiziqishlari, 
dunyoqarashi,   e’tiqodi,   nutqiy   xususiyatlari   va   boshqa   sifatlari   o‘rganilishi   mumkin.   Suhbat 
jarayoni   samimiy,   erkin   ravishda   o‘tishi,   savollar   atroflicha   o‘ylab   tuzilgan   bo‘lishi,   keyingi 
savollar
Test – bu qisqa muddatli topshiriq bo‘lib, uning bajarilishi ba’zan bir psixik funksiyalar 
mukammalligining   ko‘rsatkichi   bo‘lib   xizmat   qilishi   mumkin.   Testlar   yordamida   ayrim 
qobiliyatlarning, ko‘nikmalarning, malakalarning bor yo yo‘qligini aniqlashga, u yoki bu kasb 
sohasida ishlash uchun layoqatlilik darajasini va xokazolarni bilishga harakat qilinadi.
Mazkur   mavzuni   chuqurroq   o‘rganishda   internet   tarmog‘idagi   ma’lumotlarga   ham 
e’tiboringizni qaratishni tavsiya etamiz, qarang (