O'zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

 
                         Boshqaruv funksiyalari (vazifalari)
            Boshqarish funksiyasi haqida tushuncha.Warning obyektiv rivoj-lanish omillari.
Boshqaravchi (rahbar) ikki holat oralig’ida ish olib borishi mumkin  (5- rasm).
           Boshqaruvchiningmalakasiga, bilimdonligiga, omilkorligiga, 
undaboshqarishsan’atiningmavjudligigaqarab, boshqarishsifati 5-
rasmdako’rsatilganikkiholatorasidabo’ladi.Reaktivboshqaravdareaksiya (aksta’sir) 
tezkorlikbilanamalgaoshiriladi.Ishgakelgandarejaham, maqsadhamaniq (oldindanbelgilangan) 
bo’lmayto’g’rilash (tuzatish) bilanshug’ullanamiz.O’to’chiruvchilargao’xshabhammaishlarbaqiriq 
-chaqiriq, telefonqilishlarbilanbajariladi.Buning asosiy sababi xom ashyo, uskuna, qurilmalarning 
vaqtida yetkazib berilmaganidadir. Reaktiv boshqaruv sof holda kam uchraydi.

---

             Ikkinchi  holat-maqsadli  (rejaviy)  boshqaruv  bo’lib,  kam  harajatlar  bilan  oldindan 
belgilangan  maqsadga  tezkorlik  bilan  yetishni  ko’zda  tutadi.  Bunday boshqaruv ham sof holda 
kam uchraydigan holat. Maqsadli boshqaruvning asosiy elementlari boshqaravning umumiy va 
konkret funksiyalaridir.
            Har bir rahbarning boshqaravchi tariqasida ish faoliyati ikki holatda bo’lishi mumkin (6-
rasm).   Bu   ikki   holat   boshqaruvchilik   va   ijrochilik   holatlari   bo’lib,   boshliq   boshqaruvchilik 
faoliyati bilan ko’proq shug’ullanishi kerak.
           Rahbarboshqaruvchitariqasida (qo’ldaqog’ozvaruchkabilan) boshqarishniuyushtirishkerak. 
Lekinko’pincharahbarijrochilikfaoliyatibilanmashg’ulbo’ladi.Nimaga?
deganqonuniysavoltug’iladi. Bungajavobquyidagicha: 
ko’pinchakorxonalardaishlaydiganmutaxassislarniomilkorlikdarajasipastbo’ladi. 
Bundayholatlaruchrabturadi.Korxonadagisalbiyholatvanatijalarga, birinchinavbatda, 
rahbarjavobberadi, shuninguchunhamrahbaro’zqo’linikorxonapulsidaushlabturishikerak. 
Hammakorxonalardaobro’ 
ixtisoslikorqasidankeladi.Mutaxassisningomilkorlikdarajasiqanchapastbo’lsa, 
rahbargashunchaog’irbo’ladivarahbarijrochilikfaoliyatibilanko’proqshug’ullanadi. Masalan: 
korxonayangimahsulotchiqaraboshladi. Buyurtmachichi-
qarilayotganyangimahsulotyuzasidanrahbaryonigakelib, 
maslahatgakelganiniaytadi.Buyerdaikkivaziyatbo’lishimumkin: 1) rahbarningo’zimaslahatberadi; 
2) maslahatgakorxonamutaxassisinichaqiradi.
           Birinchivaziyatdarahbarijrochilik, ikkinchivaziyatdaesaboshqa-
ruvchilikfaoliyatinibajaradi.Boshqaravfunksiyasideganda, 
boshqaruvsohasidagivazifalartushuniladi.
           Boshqaruvfunksiyalarideganda, boshqaruvchilikxizmatiniixtisos-
lashtirishjarayonidaajralibchiqqanboshqaruvchilikfaoliyatiningo’zigaxosturinitushinamiz.
           Hozirgikunda, 
ishlabchiqarishjarayonlariningmurakkablashishinatijasidaboshqaruvningyangifunksiyalaripaydobo
’layapti.
           Tasniflash asosida boshqarav funksiyalarini asosiy va konkretlarga ajratish mumkin.
Asosiy   boshqarav   funksiyalari   belgilangan   obyektlardagi   bo’ladigan   hamma   boshqarav 
jarayonlarini tavsiflaydilar, konkret boshqarav funksiyalari esa faqatgina shu obyektga xos bo’lgan 
jarayonlarni tavsiflaydilar. Boshqaruvning asosiy funksiyalari:
1.   Rejalashtirish.
2.   Rejani bajarishni uyushtirish.
3.   Muvofiqlashtirish.
4.   Rag’batlantirish.
5.   Nazorat.
            Shu funksiyalarni amalga oshirish orqali biz boshqaruvni amalga oshiramiz.
1.  Rejalashtirish funksiyasining tarkibiga quyidagilar kiradi:
a)  bashoratlash;
b)  dasturlash;
s) bajariladigan ishlar grafigi (jadvali)ni ishlab chiqish;
d) budjetni tuzish (ishlab chiqish).
             Hozirgi kunda eng oqsoqlangan qismlardan bin bashoratlashdir. Bashoratlash qanchalik 
obyektiv, aniq va ommaviy bo’lsa, ishlab chiqarishning kelgusi shunchalik bir maromda bo’ladi.
             2.   Rejani   bajarishni   uyushtirish   funksiyasi   deganda,  ishlab   chiqarish   uchun   kerak 
bo’lgan   hamma   ishlarni   tushunamiz.    Bu   ishlar   ichiga   kadrlarni   tanlash,   ularni   joy-joyiga 
qo’yish, ishlab chiqarish uchun kerak bo’lgan ta’minot ishlari va hokazo tashkiliy ishlar kiradi.
            3.      Muvofiqlashtirish    funksiyasi     deganda,     tashqi     va     ichki muvofiqlashtirishni 
tushunamiz,   chunki   ishlab   chiqarishga   ta’sir   etuvchi   kuchlar   tashqi   va   ichki   boiadilar.   Bu 
ta’sirlardan tashqari, ishlab chiqarishning maromligini ta’minlash uchun ham muvofiqlashtirish, 
albatta, kerakdir.

---

            4.   Rag’batlantirish funksiyasi deganda, ishlab chiqarishning asosiy richagini tushunamiz. 
Rag’batlantirishning turlari haqida, boshqarishning qonuniyatlarini o’rganilayotganda to’xtalgan 
edik.
5. Nazorat-bu murakkab funksiyalardan bo’lib, ishlab chiqarishda bevosita qatnashmaydi. 
Lekin bu funksiya zarur, oz vaqtida va minimal sarf-xarajatlar bilan amalgam oshirishi kerak
             Amerikalik   ishlab  chiqarish  tashkilotchilaridan  Iyuis  Allen  nazoratning   ikki  tamoyilini 
ilgari surgan: 1) sabablarning minimumligi tamoyili; 2) nazoratni qo’yilish tamoyili.
             Bu   tamoyillarning   mazmuni   nimadan   iborat?Sabablarni   tahlil   qilish   natijasida   nazorat 
qilinadigan obyektlarnigina hisobga olishimiz kerak.Bularning soni esa, doimo minimum bo’ladi. 
Chunonchi: buzilgan dastgoxlarning, brak mahsulot chiqarayotgan kishilarning, mehnat intizomini 
buzayotgan   hodimlarning   soni   minimumni   tashkil   etadi.  Agar   nazoratni   hamma   dastgohlarga, 
hamma xodimlarga qo’llaydigan bo’lsak, bu holda nazoratga ketadigan sarf-xarajatlar minimum 
bo’lmaydi.Shu-ning uchun ham bu tamoyilning amaliyotdagi o’rni kattadir.
            Ko’pchilik holatlarda tartib buzarlik haqidagi axborotni birov orqali olamiz, Bunday uslub 
noto’g’ridir,   chunki   tartib   buzarlik   to’g’risidagi   axborot   nazoratchiga   buzilgan   holda   etib 
keladi.Shuning uchun, axborotni faqatgina tartib buzarning o’zidangina olishimiz kerak.
             Asosiy   funksiyalarning   rejalashtirish   qismi   dastlabki   boshqaruvni,   rejani   bajarishni 
uyushtirish bilan birga muvoflqlashtirish va rag’batlantirish funksiyalari operativ boshqaruvni va 
nihoyat   nazorat   funksiyasi   pirovard   boshqaruvni   tashkil   qilishadi.   Boshqaruvning   funksiyalari 
bilan   alohida   elementlar   (xodimlar)   shug’ullangani   uchun   umumrahbarlik   (bosh   direktor) 
funksiyasini kiritishimiz kerak bo’ladi.
             Rejalashtirish,   asosan,   boshqarish   shajarasining   yuqori   sathiga   mansub   bo’lib,   lekin 
korxonada ham bu funksiya mavjuddir.Rejani bajarishni uyushtirish korxonalarning vazifalaridir.
            Muvoflqlashtirish funksiyasi ko’proq boshqarishning yuqori bos-qichlariga taalluqlidir.
Rag’batlantirish funksiyasi ko’proq boshqarishning quyi bosqichlarida amalga oshiriladi.
             Nazorat   boshqaruvning   hamma   bosqichlarida   mayjud   bo’lishi   kerak.   Yuqoridan   esa, 
ko’proq moliyaviy faoliyat tekshiriladi va nazorat qilinadi.
             Boshqaruvning konkret funksiyalari—konkret obyektlarning xusu-siyatlarini aks ettiradi. 
Ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyati bilan shug’ul-lanadigan korxonalar uchun ularni uch bosqichga 
bo’linadigan sakkizta funksiyalar bilan ifodalash mumkin: