O'zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Ta’limda onglilik, faollik va mustaqillikka erishish tamoyili
Ma’lumki, eski musulmon ìàêòàálarida o‘qitish jarayoni, yod olish muhim o‘rin egallagan. 
Lekin tushunishga va anglab olishga e’tibor bir oz kamroq ajratilgan. Ayni vaqtda mohiyati anglab 
olingan bilimgina amalda samarali qo‘llash mumkin. SHuning uchun o‘quv jarayonida xotirasi 
kuchli bo‘lgan talabalarning mavzuni shunchaki yuzaki yodlab olishlariga yo‘l qo‘ymaslik lozim. 
Onglilik talabalarni yangi materialini idrok qilishda ta’riflar, teoremalar, adabiyatdan she’r yodlash 

---

va hokazolarning ifodalanishinigina emas, balki ularning hayotiy xodisalar, jarayonlar bilan 
bog‘liq bo‘lgan mavzuni ham tushunishlarini talab etadi. Aks holda bilimlarda yuzakichilik avj 
oladi, bunda material quruq yodlab olingan bo‘ladi. Bunday bilimlar tez unitiladi. Bundan tashqari 
bilimlarni ongli ravishda o‘zlashtirish talabalarda bu bilimlarga nisbatan ma’lum munosabat xosil 
qilishni, emotsional kechinmalar uyg‘otishni ham o‘z ichiga oladi. 
11
Biz yaxshi bilamizki, ta’lim ikki tomonlilik xususiyatiga ega. Ta’lim jarayoni pedagog 
yo‘naltiruvchi bo‘lib maydonga chiqadi va talabalar o‘rganish jarayonini o‘z boshlaridan 
kechiradilar. O‘rganish jarayoni murakkab psixik jarayon bo‘lib talabadan ma’lum faollikni talab 
etadi. Pedagog qanchalik ta’lim jarayonini sermazmun, qiziqarli va mahorat bilan tashkil etmasin 
talaba tomonidan ma’lum faollik bildirilmasa, o‘quv jarayonida samaraga erishish mumkin 
bo‘lmaydi. Demak o‘quv jarayonida avval talabalarda faollikni uyg‘otish zarur. Bu faollik bilish 
jarayoniga ta’sir etadi, idrok qilish, tahlil qilish, analiz va sintez kabi psixik jarayonlarni ishga 
tushiradi. Talabalarda faollik holatini vujudga kelishda motivatsiyalar ahamiyatlidir.
Mustaqil tafakkur turli usullar bilan hosil qilinadi. Tafakkurni shakllantirish usullaridan 
biri mustaqil hal qilish, muammoli vazifalar qo‘yishdir. Aytib o‘tish joizki onglilik va faollikkina 
mustaqil tafakkurni vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Bugungi kunda ta’lim oldiga qo‘yilayotgan 
eng katta talablardan biri ham mustaqil fikrlash, muammolar echimini mustaqil topish kabi 
xususiyatlarni talabalarda rivojlantirishdir. Umuman onglilik, faolllik va mustaqillik o‘zaro bir-
birini to‘ldirib turuvchi psixik holatlar deyish mumkin. Bilimlarni ongli o‘zlashtirish, bir 
tomondan, talabalarning mustaqil, faol fikr qilishlarini nazarda tutsa, ikkinchi tomondan aynan shu 
jarayon davomida talabalarning mustaqillik va faolliklarini hamda mantiqiy fikr qilish 
faoliyatlarini tarbiyalab, takomillashtirib borishni nazarda tutadi. Talabalar faolligini rivojlantirish, 
ularning mustaqilligini oshirish, talabalar ongliligini o‘stirish o‘qitishda yuksak samaradorlikka 
erishishga yordam beradi.