|
O‘z-o‘zini tekshirish savollari
1. Blokcheyn ta’rifini bering.
2. «Blok» nima?
3. Blok tarkibiga nimalar kiradi?
4. Har bir keyingi blokni shakllantirish uchun asos nima?
5. Qanday blokcheyn turlari bilasiz?
6. Blokcheyn tamoyillari nimadan iborat?
7. Qanday qilib bloklar hosil bo‘ladi va yopiladi.
8. "Mayning" va "maynerlar" nima?
280
9. Konsensus nima?
10. Qanday konsensus algoritmlarini bilasiz?
11. Blokcheynning qamrovi qanday?
12. Blokcheynning afzalliklari va kamchiliklari nimada?
4.4. Kriptovalyuta texnologiyasi, olish jarayoni va mayning
fermalar
4.4.1. Kriptovalyutalar paydo bo‘lishi va tarixi
1982-yilda kriptograf Devid Chaum xarid qilingan tovarlar
yoki mijoz tomonidan ko‘rsatilgan xizmatlar uchun to‘langan
to‘lovlar to‘g‘risidagi ma’lumotni kuzatishni taklif qildi. Savdo va
moliyaviy operatsiyalarni ishonchli amalga oshirish uchun Devid
Chaum 1989-yilda DigiCash korporatsiyasini tashkil etdi, u
birinchi anonim to‘lov tizimini taqdim etdi.
DigiCash to‘lov tizimi Internet orqali tranzaktsiyalarni
o‘tqazish xavfsiz usuli edi. O‘sha davrdagi aksariyat tizimlar, shu
jumladan Visa va Mastercard, katta hajmdagi mahsulotlarni faqat
elektron usulda qayta ishlashi mumkin edi. Bunga javoban, tizim
kichik tranzaktsiyalarni yuborishga imkon berdi.
DigiCash to‘lov tizimi Devid Chaumom tomonidan ishlab
chiqilgan "ko‘r imzo" texnologiyasiga asoslangan edi. Ko‘relekt-
ron raqamli imzo - elektron raqamli imzoning (ERI) muhim
o‘zgarishlaridan biri bo‘lib, unda imzo chekuvchi imzolangan
hujjatning mazmunini ishonchli bilmaydi. Uning asosiy qo‘llash
sohasi - bank sektori, shuningdek, elektron ovoz berish sohasi.
Elektron to‘lov tizimlaridan foydalanishda bank doimo pul
mablag‘larini kim, qayerda, qachon va kimga o‘tkazganligi
to‘g‘risida to‘liq ma’lumotga ega. Ushbu fakt foydalanuv-
chilarning shaxsiy hayotiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Ko‘r elektron imzodan foydalanish to‘lovlarning maxfiy-
ligini ta’minlaydigan shunday to‘lov tizimlarini yaratishga imkon
beradi, ammo shu bilan birga foydalanuvchilarga zarurat
tug‘ilganda
to‘lovlarni
amalga
oshirganliklarini
isbotlash
imkoniyatini beradi.
281
Elektron to‘lov protokollaridagi ko‘r imzoning asosiy
xususiyatlari quyidagilardan iborat:
uchinchi tomon tranzaksiya parametrlarini aniqlashning
mumkin emasligi;
mijozga tranzaksiyani tasdiqlovchi dalillarni taqdim etish
imkoniyati;
tranzaksiyani to‘xtatish qobiliyati.
Raqamli valyutalarni yanada rivojlantirishda DigiCash
to‘lov tizimi katta rol o‘ynadi. Bu muqobil elektron to‘lov
tarmoqlarini yaratish uchun Internet kompyuterlaridan foyda-
lanishga birinchi urinish edi.
DigiCash to‘lov tizimi markazlashtirildi, ya’ni doimiy naqd
pul ta’minoti uchun banklarga ehtiyoj bor edi.
DigiCash to‘lov tizimining modeli Bitcoin va boshqa mavjud
kriptovalyutyalarni o‘z ichiga olgan keyingi loyihalarning asosini
tashkil etdi.
Devid Chaum tomonidan kriptografiya sohasidagi ishlan-
malar bugungi kungacha qo‘llaniladi. U tufayli blokcheyndagi
tranzaksiyalar xavfsizdir.
1997-yilda amerikalik kriptograf Adam Bash HashCash
texnologiyasini tavsifladi [28]. Ushbu texnologiya spam bilan
kurashish va DoS - hujumlariga qarshi turish uchun - kompyuter
tizimiga xakerlik hujumini, uni muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi
uchun, ya’ni tizimning vijdonli foydalanuvchilari taqdim etilgan
tizim resurslariga (serverlariga) kira olmaydigan sharoitlarni
yaratishga qaratilgan, yoki bu kirish qiyin bo‘ladi. Keyinchalik,
HashCash xesh-bloklar zanjiri va tranzaktsiyalarni tasdiqlash
algoritmini takomillashtirdi. Keyingi yillarda blokcheyn tarmo-
g‘ining ishlashi shunga o‘xshash tamoyililar asosida qurilgan.
1998-yilda kriptograf Vey Day o‘zining noma’lum,
tarqatilgan elektron pul tizimi "b-money" - deb nomlangan o‘z
kriptovalyuta g‘oyasini taklif qildi. Kriptovalyuta "b-pul" ning
afzalligi
markazlashtirilmagan
ro‘yxatga
olish
reestri,
tranzaksiyalarga imzo qo‘yish, shuningdek, Proof – of – work
(PoW) tushunchasi edi (4.3.2-bandga qarang). Keyinchalik Vei
Day g‘oyalari bitkoinning asosini tashkil etdi [28].
282
Xuddi shu 1998-yilda, blokcheyn texnologiyasining asoschisi
deb hisoblangan kriptografiya va informatika sohasidagi
amerikalik mutaxassis Nik Szabo markazlashtirilmagan Bit Gold
kriptovalyutani yaratishga harakat qildi.
Bit Gold kriptovalyuta an’anaviy moliyaviy tizimning
samarasizligi va hisob-kitob vositasi sifatida qimmatbaho metal-
lardan foydalanish tufayli yaratilgan. Bit Gold kriptovalyutaning
yaratilishi
oltinning
iqtisodiy
xususiyatlarini
ko‘paytirish,
shuningdek uning xavfsizlik parametrlarini oshirishga urinish
bo‘lgan. Nik Szabo tomonidan taklif qilingan markazlash-
tirilmagan tarmoq foydalanuvchilarga jismoniy oltin taklif qila
olmaydigan valyutaning mustaqillik darajasini taklif qildi.
Bit Gold moliyaviy modeli foydalanuvchilarga bir qator
imtiyozlarni taqdim etdi.
Xususan, Nik Szabo bunday tizimning kamida ikkita asosiy
xususiyatini namoyish etdi:
1. Moliyaviy institutlardan mustaqillik. Markazlashtirilmagan
Bit Gold tarmog‘i orqali foydalanuvchilar tranzaktsiyalar tuzishda
yordam berish uchun moliyaviy tashkilotga komissiya to‘lamas-
dan, tomonlar o‘rtasida ishonchni o‘rnatmasdan xavfsiz tranzakt-
siyalarni amalga oshirishlari mumkin edi. Bit Gold tarmog‘ining
o‘zi foydalanuvchilarning balansini kuzatish va qonuniy
tranzaktsiyalarni amalga oshirish uchun zarur funktsionallikni
ta’minlaydi. Tizimning ushbu xususiyatlari pul muomalalari va
ularni saqlash moliya institutlariga bog‘liqlikni yo‘q qilgan holda
deyarli va mustaqil ravishda amalga oshirilishini anglatadi.
2. Turli mamlakatlarda uzluksiz ishlash. An’anaviy moliya
tizimida ko‘pgina bo‘linishlar mavjud. Turli mamlakatlarga pul
yuborish bir necha kundan bir oygacha, oxirgi qabul qiluvchiga
etib borguncha davom etishi mumkin. Buning sababi shundaki,
banklar ushbu moliyaviy mablag‘lar mo‘ljallangan manzilga etib
borgunga qadar boshqa moliya institutlariga pul yuborish uchun
juda qattiq va tartibga solinadigan jarayondan o‘tishi kerak.
Bitcoin va Bit Gold kabi markazlashtirilmagan tarmoqlar ushbu
birliklarga muhtoj emas va bir necha daqiqalar ichida xalqaro
tranzaksiyalarni amalga oshirish imkoniyatini beradi.
283
Keyinchalik Bit Gold g‘oyasi Bitcoinda amalga oshirildi va
ikkala protokol ham o‘xshash arxitekturaga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: |
