O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
3.18.-rasm. Aholi va hududlarni FVda muhofaza etishni 
tashkillashtirish sxemasi. 
Nazorat uchun savollar: 
1.
Tabiiy xarakterdagi favqulodda vaziyatlarga nimalar kiradi?
2.
Zilzila epitsentri nima?
3.
Zilzila kuchi qanday baholanadi? 
4.
Zilzilani davom etishi bo‗yicha qanday turlarini bilasiz? 
5.
Ko‗chkini kelib chiqish sabablari nimada?
6.
Ko‗chkini qanday elementlari mavjud? 
7.
Sel oqimini kelib chiqish sababi nimada? 
 
2.8. Texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar tavsifi va 
fuqaro muhofazasi. 
Aholi va hududlarni gidrotexnik ob‘ektlardagi favqulodda vaziyat 
lardan muhofaza qilish muhim hisoblanadi. Shuning uchun ham bu 
ishlar quyidagicha amalga oshiriladi. 
Texnogen xarakterli favqulodda vaziyatlarga: 
1. Radioaktiv chiqindilarni chiqarib yuborish (yoki chiqarish xavfi 
bilan) bo‗ladigan avariyalar: atom stansiyalardagi, atom-energetik ishlab 
chiqarish va ilmiy izlanish qurilmalaridagi avariyalar; yadro-issiqlik 
sikli bor korxonalardagi avriyalar; yadroviy qurilmasi bor bo‗lgan trans 
Aholi va hududlarni FVda 
muhofaza qilish bo‘yicha 
tadbirlarni ishlab chiqish va 
asoslashni tashkillashtirish 
Aholi va hududlarni FVda 
muhofaza qilish bo‘yicha 
tadbirlarni bajarishni 
tashkillashtirish 
1. Qonunchilik va ijrochi ma'muriy organlar. 
2. FVni muvofihlashtiruvchi boshqaruv organlari. 
3. Davlat xavfsizligi sohasidagi vazirliklari
idoralar va tashkilotlar. 
Ijrochi ma'muriyat va barcha 
darajadagi FV boshqarish 
rahbariyati va organlari 
Matеmatik modеllashtirish, 
prognozlash,statistik mеtodlar 
FVda aholi va hududlarni 
muhofaza etish bo‘yicha 
tadbirlarni amalga oshirish 
Bajaruvchilar 
Ishlash mеtodlari 

---

139 
port vositalari va kosmik apparatlardagi avariyalar; yadroviy portlash 
bilan bo‗ladigan ishlab chiqarishda va sinov lardagi avariyalar; 
radioaktiv manb‘alarning yo‗qolishi va topilishi. 
2. Kimyoviy xavfli moddalarning chiqishi (chiqish xavfi) bilan 
bo‗ladigan avariyalar:qayta ishlovi va saqlash,ishlab chiqarishdagi ava 
riya; transportdagi avariya (zaharli kimyoviy moddalarning chiqib keti 
shi bilan); avariya natijasida zaharli kimyoviy moddalarning reaksiyaga 
kirishi;kimyoviy o‗q-dorilardagi avariyalar; kimyoviy zaharli moddalar 
ning yo‗qolishi va topilishi. 
3. Biologik xavfli moddalar chiqishi bilan bo‗ladigan avariyalar: 
ishlab chiqarish va ilmiy tekshirish joylaridagi avariyalar;transportdagi 
avariya; biologik (bakteriologik) o‗q-dorilar bilan bo‗ladigan avariyalar; 
biologik xavfli moddalarning yo‗qolishi yoki topilishi bilan bo‗ladigan 
avariyalar. 
4. Transportli avariyalar (katastrofalar): tovar poezdlarning avari 
yasi, izdan chiqib ketishi; passajir poezdlari va metropolitendagi avariya 
lar; yuk kemalar avariyasi; passajir kemalar avariyasi; havo yo‗llaridagi 
avariyalar; aeroportdagi va aholi punktlaridagi ovlatsion katastrofalar; 
avtomobil yo‗llarida gi avariyalar; ko‗prik, tunellar va temir yo‗l poezd 
laridagi avariyalar; magistral trubaprovodlardagi avariyalar. 
5. Atrof-muhitni elektromagnitli texnogenli manba‘lar bilan 
ifloslash:
6. Yong‗inlar va portlashlar: kommunikatsiyalar va sanoat ob‘ekt 
larining texnologik jihozlaridagi yong‗inlar (portlashlar); oson alangala 
nadigan yonuvchan va portlovchi moddalarni qazib oladigan, qayta 
ishlaydigan va saqlaydigan ob‘ektlardagi yong‗inlar (portlashlar); trans 
portlardagi yong‗inlar (portlashlar); turarjoy, ijtimoiy va madaniyat bino 
va inshoatlardagi yong‗inlar (portlashlar); shaxtalar, er osti va tog‗ 
qazilmalari, metropolitdagi yong‗inlar (portlashlar); aholi yashaydigan 
hududlarda portlamagan o‗q-dorilarni topilishi; portlovchi moddalarni 
(o‗q-dorilarni) yo‗qotilishi. 
7. Binolarni to‗stadan qulab tushishi: transport kommunikatsiya 
lari elementlarini qulab tushishi; ishlab chiqarish va inshoatlarni qulashi; 
turarjoy ijtimoiy va madaniy bino va inshoatlarni qulashi. 
8. Elektroenergetika tarmoqlaridagi avariyalar: barcha iste‘molchi 
larni elektr ta‘minotini uzoq vaqt uzilishiga olib keluvchi avtonom 
elektrostansiyalardagi avariyalar; asosiy iste‘molchilarni yoki katta hu 
dudlarni elektrta‘minoti uzoq vaqt uzilishiga olib keluvchi elektroener 

---

140 
getika tizimi (tarmoqlari) dagi avariyalar; jo‘natuvchi elektrik kontakt 
tarmoqlarini ishdan chiqishi. 
9. Hayot ta‘minotini kommunal tizimlaridagi avariyalar: ifloslanti 
ruvchi moddalarni ommaviy chiqarilishiga olib keluvchi kanalizatsiya 
tizimlaridagi avariyalar; aholini ichimlik suvi bilan ta‘minlash tizimlari 
dagi avariyalar; yilni sovuq paytida issiqlik tarmoqlari (issiq suv bilan 
ta‘minlash tizimi) dagi avariyalar; kommunal gaz quvurlaridagi avariya 
lar. 
10. Tozalash inshoatlaridagi avariyalar: ifloslantiruvchi modda 
larni ommaviy chiqarilishiga olib keluvchi sanoat korxonalarini oqava 
suvlarni tozalash insho atlaridagi avariyalar; ifloslantiruvchi moddalarni 
ommaviy chiqarilishiga olib keluvchi sanoat gazlarini tozalash inshoat 
laridagi avariyalar. 
11. Gidrodinamik avariyalar: urib ketish to‗lqini va katta suv bosi 
shiga olib keluvchi to‗g‗onlarni buzilishi; urib ketuvchi suv toshqinini 
hosil bo‗lishiga olib keluvchi to‗g‗onlarni buzilishi; katta hududlardagi 
hosildor tuproqni yuvib ketilishiga olib keluvchi to‗g‗onlarni buzilishi.