O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
5.4 Zararlangan ob'ektlarni maxsus ishlovdan o'tkazish 
Dushman tomonidan qo'llanilgan qirg'in qurollari oqibatida 
insonlar, atrof-muhit, suv, oziq-ovqatlar. texnika, transport vositalari va 
inshootlar radioaktiv zarrachalar, zaharli moddalar va bakterial 
moddalar bilan zararlanishi mumkin. Shu sababdan fuqarolarni mana 
shu zararlanishdan saqlashda maxsus ishlov berish omillari baiariladi. 
Maxsus ishlov berish omili - umumiy qirg'łn qurollari talafotlarini 
yo'qotish jarayonining asosiy qismini tashkil etib, u qutqaruv va tiklash 
ishlarini Olib borishda kompleks vazifalarni o 
c 
z ichiga oladi. 
Maxsus ishlov berish omili - to'liq hamda qisman ishlov berish 
xillariga bo'linadi. To'liq ishlov berish omili deyilganda qo'yilgan 
vazifalami bajarishda hech qandav hłmoya vositalarisiz amalga 
oshirish, ya-ni - xavfsiz sharoil yaralish tushuniladi. Qisman ishlov 

---

314 
berish omillaFida esa qo 
C 
yilgan vazifalami faqat terini himoyalovchi 
vositalarsiz amalga oshirish sharoiti tushuniladi. Maxsus ishlov berish 
omili atrofmuhitni zararsizlantirish hamda fuqarolarni sanitar qayta 
ishlov berishdan tashkil topgan. 
Texnika va transport vositalarini zararsizlantirish avtoservis va 
boshqa ta'mirlovchi korxonalarda amalga oshiriladi. 
Fuqarolami sanitar ishlovdan o'tkazish esa hammom, dushxona va 
boshqa maxsus yuvinish joylarida amalga oshiriladi. Zararsizlantirish 
omiliga dezaktivatsiya, degazatsiya va dezinfeksiyajarayonlari kiradi. 
Dezaktivatsiya deyilganda, zararlangan vositalardan (kiyim-
kechak, himoya vositalari, suv, texnika, transport vositalari) hamda 
inshootlardagi radioaktiv moddalami aktivligini yo'qotish tushuniladi. 
Dezaktivatsiyaning to'liq hamda qisman Xili mavjud bo*lib, u asosan 
mexanik va fizik-kimyoviy usul bilan olib boriladi. Mexanik usulda - 
radioaktiv moddalar bilan zararlangan Sirt yuzalarini artish orqali 
yo•qotiladi Fizik-kimyoviy usulda esa radioaktiv moddalar turli xildagi 
kimyoviy 
modda 
eritmalari 
bilan 
yuvish 
amalga 
oshiriladi. 
Dezaktivatsiyada asosan suv ishlatilib, radioaktiv moddalaming 
yuviluvchanligini oshirishda, sirt-aktiv hamda kompleks hosil qiluvchi 
moddalar, kislotalar va ishqorlar ishlatiladi. Bular: SF-2, OP-7, OP-IO, 
Na3P04 trilon B, shaveL limon kislotalari va uning tuzlaridir. 
Degazatsiya omili - zaharlovchl moddalami parchalab, zararsiz 
moddalar hosil qilish hamda ulaming miqdorini kamaytirish hisoblanadi. 
Degazatsiya omili maxsus texnikalar yordamida amalga oshiriladi 
Degazatsiya qiluvchi moddalarga kimyoviy moddalar kirib, ular 
oksidlovchi xlorli birikmalar (gipoxloridlar, xloramin) va ishqoriy 
birikmalar (NaON, soda, ammiak, ammiakli tuzlar) kiradi. Bu 
birikmalaming hammasi eritma holida ishlatiladi. 
Erituvchi sifatida: suv, dixloretan, tnxloretan, benzin ishlatiladi. 
Degazatsiya qiluvchi eritma Nel, 5 foizli geksaxlormelamin yoki IO 
foizli dixloramin eritmasi iprit va boshqa kimyouy qurollami 
zararsizlantirishda ishlatiladi. Degazatsiya qiluvchi eritma N22, 2 foiz 
NaOH, 5 foizli monoetanolamin va 20 foiz ammiakli suv eritmasidan 
tashkil topib, zoman tipidagi zaharlovchilarni zararsizlantiradi. Terim 
kasallantiruvchi 
va 
asabni 
falajlovchi 
zaharli 
moddalarni 
zararsizlantirishda xlorli ohak eritmasi ishlatiladi. 
Kimyoviy qurollar bilan zararlangan atrof—muhit kimyoviy yoki 
mexanik usulda degazatsiya qilinadl. Kimyov1Y usul bo'yicha yuqorida 
aytilganidek, degazatsivalovchi modda eritmalari bilan qayta ishlanadi. 

---

315 
Mexanik usulda esa zararlangan joylaming ustki qismlari (7-8 sm 
qalinlikda) Olib tashlanadi yoki o' sha joymng ustini qalin somon, 
taxtalar bilan berkitilib, himoya qilinadi. Dezaktiuzatsiya va 
degazatsiya omillarining tozaligi dozimetrik va kimyoviy asboblar bilan 
tekshiriladi. 
Dezinfeksiya omili — biologik shikastlanish o'chog'ida Olib 
boriladlgan zararsizlantirish tadbirlari hisoblanib, uni Olib borish 
usullari va qoidalari ikkinchi bobda batafsil keltirilgan. Dezinfeksiya 
omillarining tozahgi bakteriologik usul orqali nazorat qilinadi. 
Sanitar qayta ishlash. Bu omil maxsus qayta ishlov berish 
usulining asosini tashkil etib, u fuqarolami radioaktiv, zaharlovchi 
moddalar va bakterial tumanlar bilan zararlanishmng oldini olishda 
qo•llaniladigan har tomonlamali omillaridan tashkil topgan.Sanitar 
qayta ishlash, qisman va to'liq turlarga bo'linadi. Qisman sanitar qayta 
ishlash - barcha kiyim-kechak, yakka tartibdagi himoya vositalari, ochiq 
qolgan terilami mexanik usulda tozalash hisoblanadi. 
To'liq samtar qayta ishlash - tana a' zolarini zararsizlantiruvchi 
usullami qo'llash (yuvish, Dezinfeksiya qilish) tushuniladi. Bu barcha 
tana a' zolarini, kiyim-kechak, himoya vosltalar va boshqalarni 
zararsizlantirish maqsadida qo'llaniladi. Bu usul bo'yicha shikastlangan 
hududdan chiqqan fuqarolar, ishchl-xizmatchilar. tuzilmalar jalb 
qilinadi. 
To•liq sanitar qayta ishlash omili maxsus qurilgan yuvinish 
shoxobchalarida amalga oshiriladi. Bunda fuqarolar bir tomondan kirib, 
kiyimkechak, himoya vositalanni yechib, yuvinib, og'iz, ko 
s 
z ichlarini 
zararsizlantirib. ikkinchi tomondan dozimetrik, kimyoviy tekshiruvdan 
o'tib, so'ngra toza kivim-kechak kiyishadi hamda ikkincha dozimetrik 
ko'rikdan o'tiladi. Zararlangan kiyimlar, himoya vositalari, maxsus 
usullar yordamida zararsizlantiriladi 
Shikastlangan hududdan chiqishda yuqorida aytilgan muolajalar 
yuqori saviyada o'tkazilsa- zararlanish miqyosi shuncha kichik va 
talafotlarga uchrashning Oldi olingan bo'ladi.