|
Nazorat uchun savollar:
1. Favqulodda vaziyatlar qanday turlanadi?
2. Favqulodda vaziyatlarning umumiy sxemasini tushuntiring?
3. Favqulodda vaziyatlar vazirligiga qanday huquqlar berilgan?
4. FVDT ning ma‘nosi nimadan iborat?
5. Favqulodda vaziyatlar xarakteriga ko‗ra necha turga bo‗lina di?
6. FVDT rahbar organlariga qaysilar kiradi?
7. FM ni boshqarishning qanday asosiy vazifalari mavjud?
8. Respublikamizda yuzaga kelgan texnogen xususiyatli FV ning
asosiy sabablari nimalardan iborat?
40
2.2. Hozirgi zamon urushining xususiyatlari va undagi fuqaro
muhofazasi
Zamonaviy urush qurollari XX asrda yaratilib o‗z rivojini topdi va
XXI asrda ham ularni takomillashtirish, yangi-yangi turlarini yaratish
uchun katta ishlar olib borilayapti.
Hozirgi zamon talofat berish vositalari turlari rasm-10.1da
berilgan. Ular qaerda joylashganligi, qanaqa qurollar tipi ekanligi bilan
ajraladi. Biz bulardan ommaviy qurollarni ko‗rib chiqamiz.
Haqiqatdan ham zamonaviy urushning eng xavfli vositasi bu
ommaviy qirg‗in qurollari hisoblanadi va ular o‗tgan asrning ikkinchi
yarmida juda ko‗plab ishlab chiqildi.
Ommaviy qirg‗in qurollariga yoki juda katta talofat beruvchi
qurollarga: yadroviy, kimyoviy va bakteriologik (biologik) qurollar
kiradi. Ilm, fan va texnikaning rivojlanishi bilan bu qurollar ham
rivojlanib, yangi prinsipdagi qurollar paydo bo‗ldi, bunga infratovushli,
radiologik, nurli, etnik va h.k.kiradi.
Yadroviy qurollar, yadroviy bombadan, uni eltuvchi vosita va
boshqaruv sistemasidan tuzilgan bo‗ladi.
Uning ta‘siri uran va plutoniy ba‘zi izotoplari og‗ir yadrolarining
zanjirli parchalanish reaksiyasi yoki engil yadrolar–vodorodning deyte-
riy, tritiy izotoplarining issiqlik yadro sintezi reaksiyasi natijasida ajralib
chiqayotgan ichki yadro energiyasidan foydalanishga asoslangan.
Bularning quvvati oddiy portlovchi modda trotil ekvivalenti bilan
o‗lchanadi. Trotil ekvivalenti tonna, kilotonna va megatonnalarda
o‗lchanadi. Yadroviy qurollar o‗zining quvvati bo‗yicha:o‗ta kichik
(quvvati 1 kt gacha); kichik (1-10 kt); o‗rtacha (10-100 kt), katta (100 kt
– 1 Mtn) va o‗ta yuqori katta (1 Mt katta) quvvatli bo‗lishi mumkin.
Yadroviy bombaning portlashi: yuqoridagi, havodagi, er usti (suv
usti) va er osti (suv ichidagi) turlariga bo‗linadi.
Yuqorida, ya‘ni erning troposferasidagi (10 km dan yuqori)
portlashda, uning talofatli ta‘siri havo bilan to‗lqini, singib boruvchi
radiatsiya (30-60 km masofada), rentgen nurlari, gazli oqim,
elektromagnitli impuls, atmosferaning ionizatsiyalanishi va h.k.da
namoyon bo‗ladi.
Masalan:1 Mt quvvatli bombaning portlashi natijasida (77 km yu-
qorida) uning turli ta‘siri 10 soatda 800-1000 km radiusdagi maydonga
tarqalgan. Bu portlash asosan kosmik, havo ob‘ektlari va radiotexnik
qurilmalariga ta‘sir etish uchun qo‗llaniladi.
41
Shunga o‗xshash, lekin 10 km balandlikgacha havodagi portlash
ham xuddi shunday ta‘sirga ega bo‗ladi, er va suv ustidagi portlashda
esa qo‗shimcha ravishda juda ko‗p mustahkam er usti (suv osti) ob‘ekt-
lar, er osti va port inshoatlari buziladi. Bularga nisbatan, er osti portlash-
da ta‘sir kuchi kichik radiusda bo‗lsada, ammo kuchli er silkinishiga olib
keladi.
Yadroviy qurol ham tuzilishi jihatidan turlicha bo‗ladi. Ayniqsa
ulardan eng zamonaviysi bu neytron bomba hisoblanadi. Uning yuqorida
keltirilgan bombalardan farqi, tirik jonni o‗ldirib, material boyliklarga za
rar etkazmaydi.
Masalan,1 kt neytron bombaning portlashida 500 m radius tashqa-
risida, asosiy ta‘sir etuvchi omil singib boruvchi radiatsiya nurlari
hisoblanib, 1 km masofada odamlarni halok bo‗lishi (neytron va gamma-
nur ta‘ sirida), 2 km radiusda esa og‗ir nurlanish kasaligiga chalinishlari
va keyinroq bu ham o‗limga olib borishi kuzatiladi.
Bu urush vositalarini ob‘ektlar (nishonlar) ga turli yo‗llar bilan olib
borish mumkin. Buning uchun er usti, dengiz va havoda saqlanadigan
raketalar va maxsus jihozlangan samolyotlar, artileriya vositalari, raz-
vedka-diversion guruhlar qo‗llaniladi.
AQSh da yerda joylashtirilgan, asosan, kontinental ballistik
raketalar qo‗llaniladi. Bunga Titan, Minitmen-3, Minitmen-2, MX,
Pershing-2, qanotli raketalar qo‗llaniladi. Xuddi shunday rivojlangan
davlatlarda ham turli xil raketalar qo‗llanishi mumkin.
Olib borish yoki saqlash vositalaridan ayniqsa, suv osti atom
kemalari butun dunyoda ko‗p qo‗llanilib, ular «Polyaris-AZ», «Posey
don-3», «Traydent-1», yangilaridan «Traydent»-«Ogayo» ballistik rake-
talar bilan qurollangan. Xuddi shuningdek, suv usti avianosets va krey-
serlar mavjudki, ular ham turli kattalikdagi raketalarni olib borishlari
mumkin.
Bu ommaviy qirg‗in qurollarini aviatsiya yordamida ham olib bo-
rish mumkin. Hozirda, «Vulkan» (Buyuk Britaniya), «Miraj IV» (Fran
siya), Stratofortress V-52, V-1, FB-111 (AQSh) samolyotlari, turli xil
bombalar va raketalarni olib borishi mumkin.
Bundan tashqari, Rossiya va boshqa davlatlarda ham, xuddi shun-
day turdagi ommaviy qirg‗in qurollari mavjud.
Ommaviy qirg‗in qurolining yana biri, bu kimyoviy qurol hisobla-
nadi.
Kimyoviy xavfli moddalar (KXM) turlari rasm-10.2. da keltirilgan.
Albatta, ular turlicha bo‗lishi bilan, ayniqsa, kimyoviy qurol sifatida
42
o‗ta xavfli hisoblanadi. Ularning xavfsizlik darajasi esa 3.2-jadvalda
keltirilgan. KXM o‗ta xavfli darajada ekanligini uning konsentra-
tsiyasiga bog‗liqligini ko‗rish mumkin.
Bunda, asosan tirik mavjudot, havo, oziq-ovqat, suv va boshqalar
zaharlanadi.
Albatta, zaharlanish darajasi uning dozasi va turiga bog‗liq bo‗ladi.
Ular, turli xil ta‘sir ko‗rsatishi mumkin. Bularga asabni falajlovchi (za-
rin, zoman, Vi-Iks), umumiy zaharlovchi (sinil kislotasi, xlorsian va
h.k.), zaharlovchi-bug‗uvchi (fosgen, difosgen), zaharlovchi teri yiring-
latuvchi (iprit, azotli iprit), zaharlovchi-qo‗zg‗atuvchi (xloratsetofenon,
adamsit, Si-Es), zaharlovchi ruxiyatga ta‘sir etuvchi (Bi-Zet, LSD)
kimyoviy moddalar tegishlidir.
Hozirgi vaqtda, er yuzida bo‗lgan jonzotlarni o‗ldirish uchun keng
ko‗lamda bakteriologik (biologik) qurollar ham qo‗llaniladi. Bunda,
ommaviy infeksion kasalliklarning tarqalishi, ayniqsa ularning bir-biri-
ga juda tez o‗tib tarqalishi, ko‗p yillar saqlanib qolishi, yashirin ravishda
qo‗llanib borishi, ularni topish murakkabligi va boshqalar ularning qud-
ratini oshiradi.
3.2- Jadval
Kimyoviy zaharli moddalarning xavfsizlik darajasi
Kimyoviy
modda
*
0
Do'stlaringiz bilan baham: |
