|
299
Yuqumli kasalliklar haqida tushuncha, ularning oldini
olish va ularga qarshi chora-tadbirlar
Infeksion-yuqumli kasalliklar deganimizda kasallik qo‗zg‗atuvchi
jonzotlar (mikroorganizmlar): bakteriyalar, rikketsiyalar, viruslar, zambu
rug‗lar) ning odamlar, hayvonlar va o‗simliklar tanasiga kirib, ko‗payib,
zararli ta‘sir ko‗rsatishi oqibatida kelib chiqadigan holatni anglaymiz.
Parazit hayvonlar (eng sodda hayvonlar, bo‗g‗im oyoqli hasharot
lar), kanalar orqali yuqadigan kasalliklar parazitlar yoki invazion kasal
liklar deb ataladi.
Yuqumli kasalliklar organizmda uch muhim tarkibiy qism: kasallik
qo‗zg‗atuvchi mikroorganizm, kasallikka moyil mikroorganizm (odam
yoki hayvon) va nihoyat, zararlangan organizmdan sog‗lomiga kasallik
yuqishini ta‘minlovchi omillar bo‗lgandagina kelib chiqishi mumkin.
Turli mikrorganizmlarning yuqumli kasallik qo‗zg‗atish layoqati
turlichadir. Bu mikroorganizmlarning qaysi a‘zo yoki to‗qimaga qanday
yo‗l bilan kirishi hamda o‗zidan qanday zahar (toksin) ishlab chiqarishi
ga bog‗liq. Odamning biror yuqumli kasallikka moyilligi esa, bir qator
hayotiy va ijtimoiy shart-sharoitlar (yoshi, ovqatlanish xususiyati,
yashash sharoiti va boshqalar) bilan uzviy va chambarchas bog‗liqdir.
Yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaruvchi ichki va tashqi omillar
hayotda benihoya ko‗p. Bunday omillar, ayniqsa favqulodda holatlar
sodir bo‗lganida, madaniy-maishiy ta‘minot, kommunikatsiya (elektr,
gaz va suv ta‘minoti buzilishi, kanalizatsiya) tarmoqlarining buzilishi,
turli chiqindilarning to‗planib qolishi, tozallikka rioya qilmaslik, sanita
riyaga zid holatlarning kelib chiqishi oqibatida turli-tuman yuqumli,
ba‘zan esa o‗ta yuqumli kasalliklarning ham avj olib ketishiga sabab bo‗
lishi mumkin.
Yuqumli kasallik qo‗zg‗atuvchi har bir jonzotning odam vujudiga
olib kiruvchi o‗z maxsus «eshik va teshik» lari, ya‘ni kirish va chiqish
darvozalari mavjud. Ba‘zi yuqumli kasalliklar (ich terlama, ichburug‗ va
b.) suv, oziq-ovqat mahsulotlari, idish-tovoq va hokazolar orqali yuqadi.
Havo-tomchi kasalliklari (gripp, qizamiq, bo‗g‗ma va b.) sog‗lom kishi
ga bemor yo‗talgani, aksa urgani, gaplashganida yuqadi, kasallik qo‗z
g‗atuvchi jonzotlar havo tomchilari, zarrachalari bilan kimningdir og‗zi,
burni, ko‗zi va boshqa joylariga tushadi.Terida paydo bo‗ladigan yuqum
li (zamburug‗li) kasalliklar esa, sog‗lom kishilarning bemorlar bilan ya
qin muloqotda bo‗lishlari, uning sochig‗i va boshqa buyumlaridan foy
dalanishlari natijasida yuqadi.Toshmali terlama, qaytalama terlama,
300
odam yoki hayvonlardagi ensefalit kasalliklari qon so‗ruvchi hashorotlar
(bit, burga, chivin, kana va b.) chiqishi orqali yuqadi.
Bundan tashqari, har bir yuqumli kasallik qo‗zg‗atuvchi mikroorga
nizmning qaysidir yo‗l bilan tanaga kirib olgach, o‗z faoliyatini davom
ettirishi uchun tanlab olgan o‗z maxsus joyi, qo‗nalg‗asi bo‗ladi.
Masalan, it yoki mushuk tishlaganda terining yaxlitligi buzilib, jarohat
paydo bo‗lgach, quturish kasalligini qo‗zg‗atuvchi neyrovirus boshmiya
dagi o‗z qarorgohi tomon intiladi va o‗sha erda xuddi razvedkaga borgan
jangchi yoki buzg‗unchi kuch misoli atrof muhitni kuzatib, «payt poy
lab» yotadi. Ichburug‗ni qo‗zg‗atuvchi tayoqchalar esa, oziq-ovqatlar
bilan ichkariga kirgach, yo‗g‗on ichakning shilliq pardalaridan o‗ziga
makon topadi.
Jigar kasalligini qo‗zg‗atuvchi viruslar esa, turli yo‗llar va vositalar
bilan tanaga kirgach, jigar hujayralariga mahkam o‗rnashadi. So‗nggi
yillarda tobora avj olib «Asr vabosi» nomini olgan Odamdagi immunitet
tanqisligi sindromi (OITS), odamdagi virus infeksiyasi (VICh) dardi
bedavosi asosan bemorning qoni, bevosita va bilvosita ravishdagi betar
tib, tasodifiy jinsiy aloqa, shuningdek, turli giyohvand moddalarning
ifloslangan shprits va boshqa vositalar yordamida tanaga kirishi, qonga
o‗tishi va nihoyat, insonning qon to‗qimasi, asli va naslini belgilaydigan
irsiy xususiyatlari, himoya kuch-vositalari mujassam bo‗lgan immun
tizimini ishdan chiqaradi, o‗limga mahkum etadi.
Yuqumli kasalliklarning kelib chiqishidagi yana bir jihat kasallik
yuqqan vaqtidan boshlab,uning dastlabki alomatlari paydo bo‗lguncha
oradan ma‘lum bir vaqt, ya‘ni inkubatsion, yashirin davr o‗tishi muhim
dir. Mana shu davrning muddati turli yuqumli kasalliklarda bir xil emas,
bir necha soatdan hatto bir necha oy, yillargacha davom etishi mumkin.
Shuning uchun ham karantin, kasallarga yaqin yurgan odamlarni vaqtin
cha ajratib qo‗yish, abservatsiyadan o‗tkazish muddatlari va boshqalar,
asosan yashirin davrning qancha vaqt davom etishiga muvofiq belgi
lanadi.
Shuningdek, yuqumli kasalliklarning kechishida to‗rt davr: yashi
rin davr, boshlang‗ich davr, ya‘ni kasallik ayrim belgilarining paydo bo‗
lishi va rivojlanishi; kasallikning avjga chiqqan davri va nihoyat, kasal
lik belgilarining asta-sekin yo‗qolishi va tuzalish davri tafovut qilinadi.
Albatta, kasallikning kechish davrlarida biror keskin chegara bo‗l
maydi, balki ular asta sekin biridan ikkinchisiga o‗tadi. Lekin, ayrim
sabablarga ko‗ra kasallik qaytalanishi yoki surunkali tus olishi ham
mumkin.
301
Shuni unutmaslik zarurki, garchi tuzalish davrida kasallikning bel
gilari butunlay yo‗qolib ketsada, organizmda tiklanish jarayoni uzoq
davom etadi, kasallik tarqa tuvchi mikroorganizmlar saqlanib qoladi va
ular siydik najas orqali avvalgiday tashqariga chiqib, o‗zlarining kasal
tarqatuvchanlik va qo‗zg‗atuvchanlik faoliyatlarini bemalol davom ettira
beradilar. Har bir boshdan kechirilgan yuqumli kasallikdan so‗ng orga
nizmda mazkur kassallik qo‗zg‗atadigan mikrob ta‘siriga berilmaydigan
immunitet, ya‘ni orttirilgan sun‘iy himoya kuch-vositasi paydo bo‗ladi.
Ma‘lumki, sun‘iy immunitet biror yuqumli kasallik (qizamiq, chin che
chak va b.) larga qarshi emlash, vaksinatsiya yo‗li bilan ham vujudga
keladi.
Tug‗ma immunitet chaqaloqlarning dunyoga kelishi bilanoq ularda
ma‘lum bir (parrandalar vabosi, koramollardagi o‗lat, shuningdek, qisqa
muddatga qizamiq, suvchechak va b.) yuqumli kasalliklarga qarshi himo
ya kuch vositalarining mavjudligidir.
Yuqumli kasalliklar antroponoz va zoonozlarga bo‗linadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
