O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti

BOLANI TUTINGAN OILAGA BERISh MEXANIZMI.Vasiylikvahomiylikorganiningbolalarnioilagatarbiya (patronat)gaberishbilanbog’liqfaoliyatlarinishartliravishdaquyidagichaketma-ketlikkaegabo’lganbosqichlargaajratibko’rsatishimizmumkin:
1. Hujjatlarnirasmiylashtirish.
1.1. Bolaniro’yxatgaolish.
a) organnazoratchisiningota-onaqaramog’isizqolganbolahaqidagixabarniolgankunidanboshlab, bolavauningota-onasihaqidama’lumotlarto’plashi;
b) bolaningyashashsharoitinio’rganishi (tekshiruvdalolatnomasiasosida);
v) bolanijoylashtirishshakllarinibelgilashmaqsadidamavjudresurslarnio’rganish, ya’niqarindoshlariningmavjudligivaularningbolatarbiyasibilanshug’ullanaolishqobiliyatlarigaegaligihaqidama’lumotlarto’plashilozim.
1.2. Tutinganota-onanibelgilash. Shuo’rindata’kidlashlozimki, organnazoratchilarimazkurbosqichdaishfaoliyatlarini “Voyagayetmaganbolalarnifarzandlikkavabolalarnioilagatarbiyagaolish (patronat) to’g’risida”giNizomning “Bolalarnioilagatarbiyagaolish (patronat)” to’g’risidagi 2-bo’limidaqaydetilganko’rsatmalargarioyaqilishbilanbirgalikdaO’zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasining 2007 yil 21 avgustidagi 179-sonli “Voyagayetmaganbolalarnifarzandlikkavabolalarnioilagatarbiyagaolish (patronat) to’g’risidagiNizomgao’zgartirishvaqo’shimchalarkiritishhaqida”giQaroriilovasiko’rsatmalariasosidahamamalgaoshiradilar, bular:
a) qarindoshlariningbolatarbiyasibilanshug’ullanaolishimkoniyatimavjudbo’lgantaqdirdaularningyashashvaxo’jalikyuritishsharoitinio’rganish (tekshiruvdalolatnomasiasosida). Bundaqo’shnilarning, mahallaningmazkurshaxshaqidagifikrihaminobatgaolinadi;
b) oilagatarbiya (patronat)gaolishistaginibildirganshaxsgaqonundatutinganota-onalarganisbatanqo’yiladigantalablar, tutinganota-onaninghuquqvaburchlari, oilagatarbiya (patronat)garasmiylashtirishninghuquqiyoqibatlarihaqidabatafsilma’lumotberish;
v) ota-onaqaramog’isizqolganbolanitarbiyagaolishistaginibildirganshaxsgabolanioilagatarbiya (patronat)garasmiylashtirishtartibivazarurbo’lganhujjatlarhaqidama’lumotberish. O’zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasining 2007 yil 21 avgustidagi 179-sonli “Voyagayetmaganbolalarnifarzandlikkavabolalarnioilagatarbiyagaolish (oilagatarbiya (patronat)ga) to’g’risidagiNizomgao’zgartirishvaqo’shimchalarkiritishhaqida”giQarorigabinoanbolani (bolalarni) oilagatarbiya (patronat)gaolishnixohlovchishaxslaro’zyashashjoylaridagivasiylikvahomiylikorganigatutinganota-onalarsifatidahisobgaqo’yishto’g’risidagiiltimosbildirilganarizaniberadilar. Arizagategishlihujjatlarilovaqilinishikerak;
g) keraklitibbiymuassasalarigayo’llanmaberish (bolavabolanitarbiyagaolishniistovchishaxsuchunalohida);
d) ichkiishlarorganihamdaboshqategishliorganlargaaniqlashtiruvchima’lumotnomalarolishuchunmurojaatetish;
ye) oilaningturmushsharoitlarinio’rganish. Vasiylikvahomiylikorganiarizaberilgankundanboshlab 30 ishkunimobaynidaoilaningturmushsharoitlarini, bolalarnitarbiyagaolishniistaganlarningmoddiyta’minlanganlikholatinitekshiradi, tekshirishdalolatnomasinituzadivatekshirishdalolatnomasiasosidaularnihisobgaqo’yadi. Hisobgaqo’yishyokihisobgaqo’yishniradetishto’g’risidagiqarorarizaberuvchilare’tiborigaqarorqabulqilingankundanboshlab 5 kunmuddatdayetkaziladi. Hisobgaqo’yishradetilgantaqdirdaarizaberuvchigabarchahujjatlarqaytariladivaqaroryuzasidanshikoyatqilishtartibitushuntiriladi;
yo) bolanioilagatarbiya (patronat)gaberishjarayonidazarurbo’lganhujjatlarnirasmiylashtirish. Barchakeraklihujjatlartayyorlanganidanso’ngmurojaatetganshaxsbolaningoilagatarbiya (patronat)gaberilishiniso’rabarizayozadi. Organxodiminomzodtomonidantaqdimetilayotganhujjatlaryig’majildiniizchiltarzdao’rganibchiqadi.
To’planganma’lumotlarasosidaijobiyxulosagakelinishiuchunyetarlifaktlargaegabo’lgantaqdirdaorganxodiminomzodbilanchuqurlashtirilgansuhbato’tkazadi. Mazkursuhbatniuyushtirishdanasosiymaqsadushbushaxsningmuomalagalayoqatliligi, oilaviyhayottajribasi (bolalikdavri, shaxsiyturmushi) xususiyatini, bolanitarbiyalashganisbatanpedagogikvapsixologikyondashuvhaqidagibilimvatajribasinio’rganishdaniboratdir. Suhbatdavomidauningijtimoiykelibchiqishihaqidama’lumotlarhamolinadi.
Nomzodningbolatarbiyasibilanshug’ullanaolishiborasidaishonchhosilqilganvasiylikvahomiylikorganinazoratchisixulosatayyorlaydi. Barchahujjatlarvanazoratchiningberganxulosasitumanxalqta’limibo’limimudiritomonidanko’ribchiqiladi.
Umumiyxulosagakelingachmazkurhuquqiy-normativxujjatning 2-bo’lim 3-qismi 8- va 9-bandigabinoanvasiylikvahomiylikorganibilantutinganota-onao’rtasidabolalarnioilagatarbiyagaolishto’g’risidagishartnomatuziladi. Bolalarnioilagatarbiyagaolishto’g’risidagishartnomadaoilagatarbiya (patronat)gatarbiyamuhlati, tutinganota-onato’g’risidama’lumotlar (yashashjoyi, pasporti, oilaviysharoiti), bolanita’minlashsharoitlari, bolalarnitarbiyalashvaulargata’limberish, tutinganota-onalarninghuquqvamajburiyatlari, vasiylikvahomiylikorganlariningtutinganoilaganisbatanmajburiyatlari, shuningdek, bundayshartnomanibekorqilishasoslarivaoqibatlariko’rsatilishikerak. MazkurikkitomonlamashartnomaXTBmudiritomonidantasdiqlanadi. Ushbushartnoma 1 yilgatuziladi. Keyingiyiluchuntuziladiganshartnomajoriyyilning 15 dekabrigaqadaryangilanadi.
2. Tarbiyagaberish.
2.1. Iqtisodiy-moddiyta’minotnibelgilash.
Shartnomagatutinganota-onalartomonidantaqdimetilganoilagatarbiyagaolinganbolanijoriyyiluchunzarurbo’lgankiyim-boshvapoyabzalbilanta’minlashmaqsadidagibuyurtmasiilovaqilinadi. Kiyim-boshvapoyabzalbilanta’minlashhaqidagimurojaataksetganbuyurtmavasiylikvahomiylikorganitomonidanbolaoilagatarbiyagaolingankundanboshlabbirhaftamuddatichida, keyingiyiluchunesa, joriyyilning 15 dekabrigachaqabulqilinadi.
Buyurtmadabolaningfamiliyasi, ismi, otasiningismi, yoshi, jinsi, “Tarbiyalash (patronat) uchunoilalargaberiladiganyetimbolalarnikiyim-bosh, poyabzalbilanta’minlashhamdabolanio’ztarbiyasigaolgantutinganota-onalargaharoyliknafaqato’lashtartibito’g’risida”giNizomning 2-ilovasidakeltirilgannormavaro’yxatgaasosankelgusimavsumlarnihisobgaolganholdazarurbo’lganbarchakiyim-boshvapoyabzal (ularningturi (nomi), soni, o’lchami) vaularningbozorkon’yunkturasidankelibchiqqanholdao’rtachanarxito’liqko’rsatiladi.
“Kiyim-boshvapoyabzaluchunqilinadiganxarajatlarmiqdorixalqta’limimuassasalarifaoliyatinimetodikta’minlashvatashkiletishtuman (shahar) bo’limlaritaqdimetganbuyurtmagamuvofiqxalqta’limiboshqarmalariningQoraqalpog’istonRespublikasiMoliyavazirligi, viloyatlarvaToshkentshaharhokimliklariningmoliyaboshqarmalaribilankelishilganhisob-kitoblari asosida belgilanadi”¹ .
“Xalqta’limimuassasalarifaoliyatinimetodikta’minlashvatashkiletishtuman (shahar) bo’limlarijoriyyiluchuntaqdimetilganbuyurtmalarniqabulqilibolgankundanboshlabuchkunichida, keyingiyiluchuntaqdimetilganbuyurtmalarniesa, joriyyilning 25 dekabrigachaQoraqalpog’istonRespublikasiXalqta’limivazirligi, Toshkentshaharxalqta’limiboshboshqarmasivaviloyatlarxalqta’limiboshqarmalariga topshirishi lozim”².
Shartnomanusxasi, buyurtmailovaqilinganholdatuman (shahar) XTBmudirinomidanshahar³ (viloyat) XTB (bo’limi/boshqarmasi) boshlig’inomigaxattayyorlanadi. Buxatdashartnomatuzilgankundanboshlabbolauchunyildavomidato’lanilishikerakbo’lgannafaqamiqdori, kiyim-kechakuchunajratilishikerakbo’lganjamimablag’miqdoriko’rsatiladi (shartnomaningaslnusxasivasiylikvahomiylikorganidaqoladi).
Ma’lumotlarbilantanishibchiqqanshahar (viloyat) XTB (bo’limi/boshqarmasi) boshiqtisodchisishahar⁴ (viloyat) hokimiyatigaXalqta’limiboshboshqarmasinomidanbolaga (yokishuhududbo’yichapatronatgaberilishibo’yichashartnomavabuyurtmalaritaqdim etilganjamibolalaruchun) mablag’ajratilishiniso’rabxatbilanmurojaatqiladi. Xatgapatronatgaberilayotanbolalargaijtimoiyyordamko’rsatishuchunhisob-kitoblarbo’yichama’lumothamdaharbirbolagaoylarkesimidaajratilishilozimbo’lganmablag’miqdoriko’rsatilganma’lumotlijadvalilovaqilinadi. Xatgaasosanshahar (viloyat) hokimiyatioilagatarbiya (patronat)gaberilganbolalaruchunmablag’ajratishbo’yichaqarorchiqaradi. Qarorkuchgakirgachshartnomatuzilgankundanboshlabbolalarganafaqapulito’lanadihamdaoilagatarbiya (patronat)gaolingantarbiyalanuvchiuchunharyilibirmarotabakiyim-boshvaharoydabelgilangannafaqaningajratilishita’minlanadi.
Shunihame’tirofetishlozimki, tutinganoilagatarbiyalash (patronat) uchunberilganbolalargaqonunhujjatlaridaota-onalarqarovisizqolganbolalar uchun nazarda tutilgan imtiyozlar (boquvchisiniyo’qotganlikbo’yichapensiya, ota-onasidanaliment) tatbiqetiladi.
3. Hayot tarzi va tarbiya jarayonini nazorat qilish. Vasiylik va homiylik organi nazoratchisi oilaga tarbiya (patronat)ga berilgan bolaning hayot tarzi va tarbiya jarayonini nazorat qilishga haqlidir (Oila Kodeksi, 200-modda).
Vasiylik va homiylik organlari oilaga tarbiyaga berilgan bolalarning turmush sharoitini va tutingan ota-onaning o’z majburiyatlarini qay darajada bajarayotganliklarini kuzatib boradi, zarur hollarda bu majburiyatlarni bajarishda tutingan ota-onaga tegishli yordam ko’rsatadi. Zarurat tug’ilganda bola manfaatlarini himoya qilish uchun tegishli choralarni ko’radi. Vasiylik va homiylik organlari tutingan ota-onaning o’z majburiyatlarini qanday bajarayotganligini nazorat qilishda vasiy va homiylar faoliyatini nazorat qilishda qo’llanadigan uslublardan foydalanadilar.
Vasiylik va homiylik organi oilaga tarbiya (patronat)ga berilgan voyaga yetmaganning tarbiyasi holati va yashash sharoitlarini, tutingan ota(ona)ning o’z majburiyatlarini bajarilishi, bolaga tegishli hamda begonalashtirilishiga nisbatan ta’qiq qo’yilgan uy-joyning saqlanilishi holatini va bola huquqlarining amalga oshirilishi ustidan yilida kamida 2 marta nazoratni amalga oshiradi, oilaga tarbiyaga berilgan bolalarning turmush sharoitlarini, ularning tarbiyalanishini kuzatib boradi va bu haqda tegishli ma’lumotnomalar tuzadi.
O’z navbatida tutingan ota(ona) yilda bir marotaba vasiylik va homiylik organiga davlat tomonidan ular tarbiyasidagi voyaga yetmagan uchun har oy ajratiladigan nafaqa pulining sarflanilishi, tar’lim-tarbiyaning amalga oshirilishi xolati yuzasidan hisobot hamda boshqa alohida bola uchun sotib olingan kiyim-bosh va poyabzal bo’yicha hisobotni taqdim etadilar. Sotib olingan kiyim-bosh va poyabzal bo’yicha hisobot har yining 10 yanvariga qadar “Tarbiyalash (patronat) uchun oilalarga beriladigan yetim bolalarni kiyim-bosh, poyabzal bilan ta’minlash hamda bolani o’z tarbiyasiga olgan tutingan ota-onalarga har oylik nafaqa to’lash tartibi to’g’risida”gi Nizomning 3- ilovasida keltirilgan shaklga muvofiq tayyorlanib XTMFMTTE tuman (shahar) bo’limlariga topshiriladi.
“Bunda hisobotga kiyim-bosh va poyabzalni sotib olganligini tasdiqlovchi hujjatlar (kassa cheki yoxud tovarga haq to’langanligini tasdiqlaydigan chekka tenglashtirilgan hujjat) ilova qilinadi.
Hisobotlarxalqta’limimuassasalarifaoliyatinimetodikta’minlashvatashkiletishtuman (shahar) bo’limlaritomonidantasdiqlanib, tegishlixalqta’limi boshqarmalariga yuboriladi”⁵.