O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
15.2. J.M.Klarkning iqtisodiy nazariyasiga qo`shgan hissasi. 
Asosiy asarlari: ―Biznesni tezlashtirish va talab qonuni‖, ―iqtisodiy 
tsikllarning texnik omili‖ (1917); ―Qo`shimcha xarajatlar iqtisodiyoti‖ 
(1923), ―Iqtisodiy nazariya turlari to`g`risida ma`ruzalar‖. 

---

140 
J.M.Klark ham T.Veblen va V.K.Mitchell kabi inson hatti-
harakatlarini foyda va xarajatlarni, zavq va dardni bir lahzalik hisob-
kitoblarda emas, balki odatlarga asoslangan deb talqin qilgan. Ammo u 
bu sohani tahlil qilishda boshqa eski instituttsionalistlarga qaraganda 
uzoqroqga bordi. Gap shundaki, optimal qaror qabul qilish uchun 
axborotni yig`ish va qayta ishlash bilan bog`liq xarajatlarni o`z 
zimmasiga olishi kerak.
Biroq, bu ma`lumotlarning foydalari oldindan ma`lum emas. 
Bundan tashqari, to`g`ridan-to`g`ri qaror qabul qilish ham muhim 
(psixologik) xarajatlarni talab qiladi (qaror qabul qilish harakatlarining 
afzalliklari ham oldindan ma`lum emas). Bu xarajatlar xulq-atvorni 
optimallashtirish uchun engib bo`lmaydigan to`siqlarni keltirib chiqaradi 
va odamlarda odatlarni shakllantirish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. 
Albatta bunday odatlar qandaydir maksimal darajada tanlash yoki 
optimallashtirish natijasi emas. SHunday qilib, J.M.Klark, X.Simonning 
chegaralngan ratsionallik nazariyasini ham, J.Stiglerning axborotni 
izlash nazariyasini ham (ikkinchisi J.M.Klark yondashuviga nisbatan 
realistik jihatdan kamroq bo`lishiga qaramay) oldindan ko`ra oldi.
J.M.Klarkning yana bir ilmiy xizmati uning mikroiqtisodiyot 
sohasida -xarajatlar va raqobat nazariyasidagi rivojlanishidir. U birinchi 
bo`lib qo`shimcha xarajatlar kontseptsiyasini kiritdi. Bu korxonaning 
biror-bir alohida bo`linmasiga tegishli bo`lmagan xarajatlardir, ya`ni 
ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita bog`liq emas. J.M.Klark bu 
asosiy kapitalga katta investitsiyalar oqibati deb hisobladi. Qo`shimcha 
xarajatlar narxlar bilan qoplanadi, bu uning fikricha narx belgilash va 
marjinal xarajatlar va daromadlarni tenglashtirish printsipi o`rtasida 
hech qanday bog`liqlik yo`qligini anglatadi.
J.M.Klark ham mukammal raqobat tushunchasini tanqid qildi va 
nazariyaga asos soldi. Samarali musobaqa, bu bozor tuzilmasi 
elementlarini shunday o`ziga xos tarzda amalga oshirish, bu 
jamoatchilik farovonligi nuqtai-nazaridan maqbuldir. Samarali raqobat 
nazariyasi muhim ahamiyatga ega, chunki u mukammal raqobatdan 
farqli o`laroq, raqobatni rivojlantirishga qaratilgan davlat siyosati uchun 
real ko`rsatmalar beradi.

---

141 
SHu bilan birga J.M.Klark raqobat nazariyasiga dinamik tavsif 
berishga harakat qildi; uning uchun raqobat samaradorligi darajasi turli 
sohalarda turli hajmdagi foydani yaratish, yo`q qilish va qayta tiklash 
jarayonlari qanchalik tez va qay darajada sodir bo`lishi bilan belgilanadi.
Afsuski, u bu farqlarning sabablarini tushuntirmadi. Nihoyat, 
J.M.Klark makroiqtisodiyot sohasida o`z izini qoldirdi. U V.S.Mitchell 
singari biznes tsiklini o`rganish bilan shug`ullangan. U ularni ko`p omili 
jarayon sifatida talqin qilib, tsikllarning ko`plab sabablarini ta`kidladi – 
urushlar va tabiiy ofatlardan tortib, investitsiyalar dinamikasigacha, va 
bu erda J.M.Klark birinchilardan bo`lib g`oyani kashf etgan tezlatkich 
iqtisodiy faoliyatdagi tsiklik tebranishlarni kuchaytiruvchi hodisa 
sifatida, J.M.Klark zarurat g`oyasini ilgari surdi.