O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samdu oʻzbekiston-finlandiya pedagogika instituti

O‘zbek tilida so‘z tarkibi. So‘z yasalishi
Tilda oldin mavjud bo‘lgan so‘zga ma’lum yasovchi vositalar qo‘shish bilan yangi so‘z hosil qilinishiga so‘z yasalishi hodisasi, shunday hodisani o‘rganadigan tilshunoslik bo‘limiga esa so‘z yasalishi deyiladi. Demak, so‘z yasalishi atamasi ikki ma’noda: a) so‘z yasalishi hodisasi ma’nosida va b) so‘z yasalishi hodisasini o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limi ma’nosida qo‘llaniladi.
So‘z yasashga asos qismning qanday xususiyatga ega ekanligiga ko‘ra so‘z yasalishining bir necha usullari bor:
1) yasashga asos qismga qo‘shimchalar qo‘shish orqali (affiksatsiya);
2) so‘zlarni qo‘shish orqali (kompozitsiya). Masalan, ishla so‘zi ish qismiga (yasashga asos) -la qo‘shimchasini qo‘shish yo‘li bilan hosil bo‘lgan. Mehnatsevar, ishlab chiqarish singari so‘zlar esa ikki so‘zni bir-biriga qo‘shish asosida hosil qilingan.
Hozirgi o‘zbek tilida so‘z yasashning mahsuldor usuli qo‘shimchalar qo‘shish yo‘li bilan so‘z yasash - affiksatsiyadir. Bu usul tilda mavjud bo‘lgan muayyan so‘z yasash qoliplari asosida yuzaga chiqadi. Shuning uchun ham so‘zlovchi xotirasida so‘z yasashning qoliplari mavjud bo‘ladi. Masalan, ot+chi “shaxs oti yasovchi” (ishchi, temirchi, suvchi); ot+li “belgining mavjudligi yoki ortiqligi” (suvli, mevali) va boshqalar. Ana shu so‘z yasash qoliplari asosida turli-tuman yasama so‘zlar hosil qilinadi. Masalan:
traktorchi yig‘la binokor
kombaynchi sizla g‘allakor
suvchi qo‘lla paxtakor
ekskavatorchi oqla o‘ymakor
tikuvchi ishla sholikor


Topshiriq. Berilgan matnni o‘qing va kompozitsiya usuli yordamida hosil bo‘lgan so‘zlarning imlosini eslab qoling.
Xona, noma, poya, bop, xush, ham, baxsh, kam, umum, rang, mijoz, sifat, talab kabi so‘zlar yordamida yasalgan qo‘shma ot va qo‘shma sifatlar qo‘shib yoziladi: qabulxona, tabriknoma, taklifnoma, bedapoya, ommabop, xushxabar, hamsuhbat, orombaxsh, kamquvvat, bug‘doyrang, umumxalq, sovuqmijoz, devsifat, suvtalab kabi.
-(a) r (inkori -mas) qo‘shimchasi bilan tugaydigan qo‘shma ot va qo‘shma sifatlar qo‘shib yoziladi: o‘rinbosar, otboqar, cho‘lquvar, ishyoqmas, qushqo‘nmas kabi.
Narsani (predmetni) boshqa biror narsaga nisbatlash (qiyoslash), o‘xshatish yo‘li bilan bildiruvchi qo‘shma ot va qo‘shma sifatIar qo‘shib yoziladi: karnaygul, qo‘ziqorin, otquloq, oybolta, devqomat, sheryurak, bodomqovoq, qirg‘iyko‘z kabi.