O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi samarqand davlat universiteti Pedagogika fakultеti Boshlang`ich ta'lim metodikasi kafеdrasi

1-§. Boshlang`ich sinflar uchun matematikadan stabil darsliklar va o`quv qo`llanmalari

Darslik – bu dastur bo’yicha asosiy materiallarning mazmunini jiddiy tizimli ravishda tushunarli qilib, ravon til bilan bayon qilingan kitobdir. Darslikning asosiy vazifasi o`quvchilarga mustaqil bilim olishlarida yordam beradi. Shuningdek darslik – o`quvchilar uchun mo`ljallangan asosiy va zaruriy o`qitish vositasi ham hisoblanadi. Matematika darsligi dasturga mos tuzilib, uning talabiga javob beradi va har qaysi masala qay darajada qaralishi kerakligi ko`rsatiladi.

Darslikning tuzilishi, asosan, dastur bo`yicha tuziladi, darslikdagi bilimlar dasturda qo’yilgan talablarni ochib beradi va har bir masalaniqay darajada qaralishi kerakligini ko’rsatadi. Bo`limlar esa mavzularga ajratiladi. Ishni darslik bo`yicha rejalashtirishda shuni nazarda tutish kerakki, darslikda hamma darslar sonining 3/4 qismi alohida dars ko`rinishida ishlab chiqilgan. Qolgan darslarda «Mustahkamlash uchun mashqlar» va boshqa manbalardan foydalanish kerak. Darslik o’qituvchiga o’z ishini tejamli rejalashtirishga yordam beradi, yangi materialni o’rganish uchun tayyorgarlikni o’z vaqtida ta’minlaydi.
Darslik bilan ishlashni o`rgatish asosan 2 yo`nalishda olib boriladi.
1. Tashkiliy xarakterdagi ish.
2. Darslik bilan uning mazmuni va mohiyati bo`yicha ishlashga o’rgatish.
Tashkiliy xarakterdagi ish. Maktabdagi birinchi darslardanoq o`quvchilar darslik bilan ishlashga o`rganishlari lozim. Kitob bilan muomala qilish malakasi deganda uni avaylab saqlash uning tegishli sahifasini topa olish malakalarini egallashlari nazarda tutiladi. Shundan keyin o’qituvchi o’quvchilarni tegishli sahifani topishgayordam beradigan xat chuplardan foydalanishda o’rgatadi. Keyinroq mashqlarni nomerlash, kitob bo`limlarini ajratish, sarlovhalar bilan tanishadilar. O`quvchilar eng boshidan boshlaboq darslikka hech narsa yozmaslik kerakligi tushuntiriladi. O’qituvchi katta harflar bilan yozilgan sarlovhalar qaysi tema o’rganilayotganini bildirishini aytadi. So’ngra qoidalar, ta’riflar ramka bilan ajratilishi tushuntiriladi.
O’quvchilarga kitob bilan ishlash qoidalarini tushuntirishda darslikda berilgan ko’rsatmalarga amal qilishga o’rgatish zarur. Masalan, darslikda ba’zi ma’lumotlar tushurib qoldirilgan misollar yoki bo’sh kataklariga biror sonni qo’yish kerak bo’lgan jadvallar beriladi. O’quvchilar ko’p hollarda bu topshiriqlarni bo’sh o’rinlarni darslikning o’ziga to’ldirishga to’g’ri keladi.
2. Matematika darsligida nazariy va amaliy materiallar ham beriladi. Shu sababli darslikdan darsning turli bosqichlarida foydalanish mumkin.
Dastlabki vaqtlarda darslik bo`yicha ishlashdan bundan ilgari og`zaki shaklda o’tkazilgan tushuntirishlarni mustahkamlash ish sifatida foydalaniladi. Oldin o’qituvchi biror qoidani o’quvchilarga ularning kuchlari yetadigan tushunarli misollarda tushuntiradi. Bayon davomida hamma narsa o’quvchilarga tushunarli yoki tushunarsiz bo’lganligini aniqlab oladi va shu maslaning o’zi darslikda qanday bayon qilinganligini qarashni buyuradi. Masalan. 34+20 va 34+2 ko`rinishdagi hollar uchun qo`shishning yangi usullari bilan o`quvchilarni tanishtirishda ko’rsatmali quroldan va o`qituvchining barcha amallarni to`la yozgandan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Shundan keyingina mustahkamlash sifatida rasmlarga va shunday misollar yechimlarining darslikdagi yozilishiga murojaat qilish mumkin.
Matematika o’qitishda o’quvchilarga darslikda berilgan matematik yozuvlarning, rasmlarning, sxemalarning va chizmalarning mahiyatini tushuntirish katta ahamiyatga ega bular darslikning asosiy mazmunini tashkil qiladi.
O`qish malakalarining egallanish darajasiga qarab o`quvchilarni darslikda berilgan matnlarni mustaqil o`qishga jalb qilish kerak. Matematik adabiyotni o`qishga o`rgatishdagi birinchi qadam bu masala matnini o`qishga o’rgatish hisoblanadi. Lekin o’qilgan masalaning mazmunini hamma o’quvchi ham birdek birdek tushunavermaydi. Shuning uchun o’quvchilarning tushungan yoki tushunmaganligini darhol tekshirib ko’rish kerak.
Matematika darsligida berilgan material ko’p jihatdan boshlang’ich ta’limning tarbiyaviy masalalarini hal qilish imkonini beradi. Masalan, matematik darsliklari rasmlar orqali, o’quvchilarni insonlarning mehnati bilan, atrof borliqning turli tomonlari bilan tanishtirish imkonini beradi.
Darslikda berilgan ko’pchilik tekstli masalalardan faqat matematik ta’lim maqsadlaridagina emas, balki o’quvchilarga tarbiya berishda ham foydalanish mumkin. Masalalar matematikasida respublikamiz voqeligi akslanadi. Yani kishilarning turmush va mehnatlari, xalq xo’jaligidagi rivojlanishlar, xom ashyo va vaqtni tejash va hokazolar aks ettiriladi.
Matematika o`qitish jarayoning sifati va samaradorligini oshirish maqsadida o`quv metodik kompleksi yaratiladi. Bu kompleks tarkibida darslikdan tashqari, o`quvchilar va o`qituvchilarga moslab yozilgan metodik qo`llanmalar, kartochkalar, bosma asosli daftarlar, mashqlar to`plamlari va boshqalar kiradi.
Metodik qo`llanmalarda kursning har qaysi bo`limi, uchun rejalashtirish, o`quvchilarga qo`yilgan talablar, og`zaki va yozma mashqlar uchun materiallar hamda ayrim darslarga doir metodik ko`rsatmalar beriladi.
Kartochkalar – darsliklarga qo`shimcha tariqasida nashr etiladi. Uning asosiy maqsadi individual topshiriqlar bo`yicha o`quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil qilishda, dasturning asosiy materiallarini puxta o`zlashtirishda o’quvchiga yordam berishdan iborat.
Kartochkalar darslikni mashqlar bilan to’ldirishga mo’ljallangan emas. Balkim o’quvchilarni darslikdan tashqari mustaqil o’quv faolyatlarini boshqarishning ko’p funksiyalarini ham bajaradi.
Bosma asosli matematika daftari asosan o`quvchilarning frontal mustaqil ishlarini tashkil qilishga mo`ljallangan. Bu daftar matnlarni mexanik ravishda ko`chirib yozishdan ozod qiladi va shu bilan o`quv vaqtidan yaxshi foydalanish imkonini beradi. Ammo bu daftarlarda hamma mashqlar bir variantda berilgan, shu sababli ular kartochkalardek topshiriqlarni individuallashtirish imkonini bermaydi. Shuning uchun ba’zan daftarlari bilan, ba’zi hollarda kartochkalar bilan ishlash maqsadga muvofiq.
«Boshlang`ich ta'lim», «Xalq ta'limi», «Ma'rifat» kabi Gazeta va jurnalardan ham juda ko`p foydali bilim, maslahat va tavsiyalar olish mumkin.