O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi samarqand davlat universiteti Pedagogika fakultеti Boshlang`ich ta'lim metodikasi kafеdrasi

O`quv - metodik adabiyotlarda, ilg`or o`qituvchilar ish tajribalarida boshlang`ich sinflarda matematika o`qitishda muammoli vaziyatlar hosil qilish usullari dan asosiylaridan sakkiztasi keng tarqalgan.
1-usul. O`quvchilarni predmet va hodisalarning umumiy tomonlarini aniqlash va faktlarni oldindan umumlashtirish maqsadida kuzatishlar, taqqoslashlar, qarshi qo`yishlar va qarshi qo’yishlar o’tkazishga undash.
2- usul. O`quvchilar uchun yangi shartlar yaratish, bu shartlar ma'lum usullar bilan o`zgartirilishi va zarur o’zgartirishlarni bajaring degan talablar qo’yilishi mumkin.
3-usul. O`quvchilarni amaliy masalalar bilan tanishtirish, bu masalalar ularni bilimlar sistemasi bilan yangi masalalarni yechishda ulardan qilinadigan talablar orasidagi mos kelmaslik faktlarini analiz qilishga undaydi.
4-usul. O`quvchilarning amaliy masalalarni mustaqil yechishda paydo bo`ladigan hayotiy vaziyatlardan foydalanish va muammoni ifodalash uchun bu vaziyatlarni tahlil qilish.
5-usul. O`quvchilarni oldin olingan bilimlardan foydalanishning yangi amaliy shartlari bilan to`qnashtirish. Bu holda bolalar qilinayotgan ishlarni yangi vaziyatga o`tkazish imkoniyatlarini tushunishlari kerak.
6-usul. O`rganilayotgan materialni tegishli bir qator faktlarni hisoblash yoki masala yechishning ratsional usulini topish maqsadida jalb qilish.
7-usul. Ma'lumotlari yetishmaydigan masalalarda foydalanish. Masalani yechish uchun etishmaydigan ma’lumotlarnitopish kerak, shunday qilib muommali vaziatlar hosil bo’ladi.
8-usul. Aniq masala shartiga qo`yilgan savol ham muammoli vaziyat hosil qiladi. Muommali vaziatlar hosil qiluvchi bu sakkizta usullarning bazilarini misollar bilan oydinlashtiramiz.
1-usulni oydinlashtirish. Bunda to’g’ri to’rtburchak bilan tanishtirish misol bo’la oladi.
Doskaga rangli qog’ozdan qirqilgan to’rtburchaklar mahkamlab qo’yiladi.

1. 
   2) 3) 4) 5)
   

6) 7) 8)

Bularning to’rttasi to’g’ri to’rtburchak (I-gruppa) qolganlari esa bitta, ikkita burchaklari to’g’ri bo’lgan to’rtburchaklar, shuningdek, bitta ham to’g’ri burchagi bo’lmagan to’rtburchaklardir (II gruppa) har xil rangli to’rtburchaklar ichida bir xil ranglilari bo’lgani ham maqsadga muvofiq.
O’qituvchi birinchi gruppadagi to’rtburchakdan to’g’ri burchakli to’rtburchaklarni topish taklif qiladi. O’quvchilar go’niya yoki to’g’ri burchakning modeli yordamida: birinchi, ikkinchi, uchinchi, to’rtinchi to’rtburchaklar to’rtta burchagi ham to’g’ri burchak ekanligini, oltinchi to’rtburchakda bitta burchagi to’g’ri burchak ekanligini, sakkizini to’rtburchakda ikkita burchagi to’g’ri burchak ekanligini va qolgan beshinchi, yettinchi to’rtburchaklarning birortasida ham to’g’ri burchak yo’qligini aniqlaydilar.
O’qituvchi o’quvchilardan so’raydi “hamma burchaklari to’g’ri bo’lgan to’rtburchakni nima deb atash mumkin?”
O’quvchilardan ayrimlari hamma burchaklari to’g’ri bo’lgan to’rtburchak to’g’ri to’rtburchak deb atalishini bilishadi.
O’qituvchi bu to’rtburchaklarning ustiga t’g’ri to’rtburchaklar deb yozib qo’yadi. So’ngra o’qituvchi o’quvchilardan bu to’g’ri to’rtburchaklar bir – biridan nimalari bilan farq qilishini so’raydi. O’quvchilar o’zlari payqagan farqlarning hammasini yani rangiga ko’ra, o’lchamiga ko’ra, tomonlariga nisbatan, tekislikdagi joylashuviga qarab farq qilishlarini aytadi. Bu feguralar nimalari bilan o’xshashligini, nimaga bir xil atalishini aytishadi.
2- usulni oydinlashtirish. Masalan ikkinchi sinf o’quvchilariga biri ular uchun tanish bo’lgan, ikkinchisi ular uchun yangi bo’lgan ikkita tenglamani bajarish taklif etiladi:
5·x=10 va 5·x=40-25
O’quvchilardan ikkinchi tenglamani o’zlariga tanish bo’lgan tenglamaga keltirish so’raladi. Shu maqsadda o’quvchilar berilgan tenglamalarni taqqoslashadi, ular nimalari bilan o’xshash ba nimalari bilan farq qilishini aniqlashadi.
Shundan keyin 5·x=40-25 tenglamani tanish ko’rinishga keltirish uchun nima qilish kerak degan savol qo’yiladi va bajariladi.
5·x=15 x=3
2. 8-usulga. Qavssiz ifodalarda ikkinchi bosqich amallari berilayotganda amallarni bajarish tartibi qoidalari bilan tanishtirishni sonli misollardan boshlash tavsiya qilinadi.
65+21:3; 40-4·7; 27:3-4-2; 3·5+6·4
O`quvchilardan ifodalarda qanday amallar ko`rsatilganini aytish so`raladi va shundan keyin amallarni qanday tartibda bajarish qoidasi o`rganiladi bunday ifodalarning qiymatini topish uchun oldin ko`paytirish va bo`lish, keyin qo`shish va ayirish amallarini tartib bilan (chapdan o’nga tomon) bajariladi.
Shu material ustida ishlashni matnli masalalarni yechish bilan amalga oshirish mumkin. «Bufyetga har birida 10 kg dan olma bo`lgan 2 yashik olma va 18 kg uzum keltirishdi. Bufyetga hammasi bo`lib qancha myeva keltirishgan?» 10·2+18
3. Sonni yig`indiga qo`shishga oid darsda (5+3)+1 ni 3 xil usulda yechishni talab qilinadi. Buni predmetlar yordamida hal qilinadi.