O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti

Adabiyotlar
1. Abdullayev F.A. Xorazm shevalari. T., 1961.
2. Doniyorov X. Qipchoq dialektlarining leksikasi. T., Fan, 1979.
3. Mirzayev M. O‘zbek tilining Buxoro guruh shevalari. T., Fan, 1969.
4. Reshetov V.V., Shoabduraxmonov Sh. O‘zbek dialektologiyasi. T., 1978.
5. O‘zbek shevalari leksikasi. T.,Fan,1966; T.,Fan, 1991; T., Fan, 1971

10-mavzu. O‘ZBEK SHEVALARI MORFOLOGIYASI (2 soat)
Reja:
1. Ot so‘z turkumi.
2. Sifat so‘z turkumi.
3. Olmosh so‘z turkumi.
4. Son so‘z turkumi.
5.Fe’l so‘z turkumi.
6.Ravish so‘z turkumi.
7. Bog‘lovchilarning qo‘llanishi.
8. Yuklamalarning ishlatilishi.
9. Undovlarga oid xususiyatlar.
Tayanch so‘z va tushunchalar. Egalik qo‘shimchalari, kelishik qo‘shimchalari, ko‘plik qo‘shimchalari, qo‘shma otlar, yasama otlar, asliy sifatlar, nisbiy sifatlar.

O‘zbek shevalarining harakterli xususiyatlaridan biri bu so‘z turkumlarini ifodalovchi so‘zlarda aniq ifodalanadi. Chunki shevalarimiz xilma-xil bo‘lgani kabi so‘z turkumlarini ifodalovchi so‘zlar ham, yasovchi qo‘shimchalar ham farq qilib turadi.

Ot so‘z turkumi. Ot so‘z turkumiga oid so‘zlar ko‘plik va egalik qo‘shimchalarni olib turlanadi. O‘g‘uz shevalarida ko‘plik tushunchasi -lar, -lər qo‘shimchasi vositasida ifodalanadi. Ko‘plikning bu tarzda ikki forma bilan berilishi shevada singarmonizm hodisasi mavjudligi asoslab buribdi. Ko‘plik qo‘shimchasining –nar / -nər formalari ham mavjud.
Ot so‘z turkumiga oid so‘zlar egalik, kelishik va ko‘plik qo‘shimchalarini olgan holda kelishi mumkin. Bu hol quyidagicha ko‘rinishga ega:
a) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar faqat egalik qo‘shimchasini oladi.
b) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar kelishik qo‘shimchalarini oladi.
v) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar ko‘plik va egalik qo‘shimchalarini olib keladi:
balalarim balalarimiz
balalariңz balalaringiz
balalari balalari
g) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar egalik va kelishik qo‘shimchalari bilan turlanadi:
B.k. כtim
Q.k. כtimniң
T.k. כtimmi
O‘.p.k. כtimdə
J.k. כtimgə
CH.k. כtimdən
d) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar faqat kelishik qo‘shimchalarini olib turlanadi:
B.k. at soz
Q.k. atni sozni
T.k. atni sozni
O‘.p.k atta sozdi
J.k. ata soza
CH.k. attan sozdən
Pashshalarin a:lamg‘a be:gən ba:ji,
ustinde sarpa : yo‘, ba:shinda ta:ji.
(Qarnoq)
Zaqcha bulbul bolo‘t ba//a yarashmas
Kiyiktin ozgəsi ta://a yarashmas
(Qarnoq)
Buxoro guruh shevalarini tadqiq etgan M.Mirzayevning ta’kidlashicha, bu dialektning lug‘at tarkibini o‘rganishdan shu narsa aniqlandiki, jonsiz va jonli mavjudotlarni bildiruvchi so‘zlar, ya’ni grammatik otlar boshqa so‘z turkumlariga qaraganda son-miqdor jihatdan eng ko‘pchilikni tashkil etadi. Otlar tuzilish jihatdan sodda, qo‘shma va juft ko‘rinishlarda uchraydi. Sodda otlar tub (bכg‘, halvכ) hamda affiksatsiya yo‘li bilan hosil bo‘lgan yasama so‘zlardan (bכg‘bכn, xalvכgar) iborat.
Qo‘shma otlar ikki so‘zdan yasaladi: nenkad’, nכskad’, bo‘rikalla, palavkad’; Juft otlar ma’nosi o‘zaro yaqin yoki zid bo‘lgan ikki so‘zning tiziluvidan yasaladi, ko‘pincha ular yuklamalar bilan bog‘lanadi:
qכzכn-tavכq, savz’-p’yכz, toyu tכmכshכ kechayu kunduz, dotu dushman, yכzu q’sh.
Biror kasb ixtisosga mansub shaxs oti yasovchi qo‘shimchalar:
- ch’: naych’, surnaych’, teg’rmכnch’, a’lכch’.
- kכr: sכh’pkכr
- gar: nכsgar
- kash: p’llakash
- tarכsh: juntarכsh
- paz: salmisapaz
- bכf : shכy’bכf
- sho‘y: po‘stsho‘y
- mand: ayכlmand
- bכz,-vכz: mכrbכz
O‘rin-makon ma’nosini bildiruvchi otlar yasovchi qo‘shimchalar:
- zכr,-’sten, -gכh,-dכn,-q,- כq-qכq (bכtqכq)
Aniq va abstrakt predmetlar ma’nosini bildiruvchi otlar yasaydigan yasovchi qo‘shimchalar:
- a: go‘ra, ko‘sa, qalama.
- ak: kunjak, yelak, tulak.
- ch’.-k’ surtk’
- כq o‘rכq
- g‘’ch/-g‘uch q’rg‘o‘ch, surg‘uch
- chכq yarg‘uchoq (qo‘l tegirmoni)
- ush (ulush-to‘y-marakalarda beriladigan yemishlik ma’nosida).
Abstrakt ma’noli otlar yasovchi qo‘shimchalar:
- l’k, -l’q, - lik
yaxsh’l’k, sכg‘l’q
- ch’l’k : de : qonch’l’k, uzumch’l’k
Old qo‘shimcha:
ham - / -dכsh hamso : bat
hamkasp / kasbdכsh, sohbatdכsh hamnכm/adash.
Kompozitsiya usulida yasalgan otlarga misollar: shכkכsa, gosh(t) barak, tuxumbarak, gul’ra : nə.