O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti «Xalqaro turizm va turizm servisi» kafedrasi

Maydoni km^2.
Joylashgan joyi
Davlat qo‘riqxonalari
«Baday-To‘qay»	1971	6642	Qoraqalpog‘iston
Hisor	1983	80986	Qashqadaryo viloyati
Zomin	1926, 1960 yilda qayta tashkil etilgan	26848	Jizzax viloyati
Zarafshon	1975	2352	Samarqand viloyati
Kitob	1979	3938	Qashqadaryo viloyati
Qizilkum	1971	10311	Xorazm va Buxoro viloyatlari

147

Nurota	1975	17752	Jizzax viloyati
Surxandaryo	1987	24554	Surxondaryo viloyati.
Chotqol	1947	35724	Toshkent viloyati
Orol payg‘ambar	1960		Surxond aryo viloyati
Milliy parklar
Zomin milliy parki	1976	24 110	Jizzax viloyati
Ugam-Chotqol Milliy davlat tabiat Parki	1990	574 590	Toshkent viloyati
Maxsus tashkilotlar
Jayron ekomarkazi	1976	7122	Buxoro viloyati
Buyurtmaxonalar
Oqtov	1992	15420	Samarqand viloyati
Dengizko‘l	1992	50000	Buxoro viloyati
Qoraqir	1992	86225	Buxoro viloyati
Qarnobcho‘l	1992	40000	Samarqand viloyati
Qo‘shrabot	1992	16300	Samarqand viloyati
Muborak	1992	236846	Qashqadaryo viloyati
Sayg‘oq	1991	1000000	Qoraqalpog‘iston
Sarmish	1991	5000	Navoiy viloyati
Sechanko‘l	1992	7037	Qashqadaryo viloyati
Sudoche	1991	50000	Qoraqalpog‘iston
Tabiat yodgorliklari
Mingbuloq tumani	1993	1000	Namangan viloyati
Chust tumani	1994	96	Namangan viloyati
Markaziy Farg‘ona	1995	122	Farg‘ona viloyati
Yozyovon	1991	1842	Farg‘ona viloyati
O‘rmon va ovchilik xo‘jaliklari
Arnasoy		15600	Jizzax viloyati
Buxoro		39000	Buxoro viloyati
Dalvarzin		5360	Toshkent viloyati
Qozoqdaryo		400970	Qoraqalpog‘iston
Qorako‘l	1998	8275	Buxoro viloyati
Qo‘ng‘irot		2606515	Qoraqalpog‘iston

O‘zbekistonning tabiiy biologik resurslari ahamiyati jahon miqyosida tan olingan, masalan, Chotqol qo‘riqxonasi YUNESKOning biosfera zahirasi maqomiga erishgan.
Sayg‘oq kabi ko‘chmanchi hayvonlar uchun ahamiyatli deb Ustyurtdagi «Sayg‘oq» qo‘riqxonasi va Orol dengizi atroflari topilgan bo‘lsa, suv atroflarida yashovchi qushlar uchun o‘z ichiga «Arnasoy» qo‘riqxonasini olgan Aydarkul-Arnasoy ko‘llari, Dengizko‘l ko‘li, Qoraqir ko‘li, Yaltirbosh ko‘llari, Sudoche ko‘li, To‘dako‘l kabilar ahamiyati yuqori joylar deb topilgan.
148
Tabiatni muhofaza qilish Davlat qumitasi «O‘zbekiston Respublikasida ekologik turizmni rivojlantirish Konsepsiyasi va uning yaqin kelajakdagi istikbollari»ni ishlab chiqdi. Ushbu Konsepsiyada Vatanimizda ekoturizmni bosqichma-bosqich rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlar, tashkiliy-huquqiy masalalar ko‘zda tutilgan. Bu masalalar amalga oshirilgan taqdirda, O‘zbekiston Respublikasi jahondagi ekologik turizmi tarakkiy etgan mamlakatlar qatorida o‘z o‘rnini egallashi imkoniyatlari katta.
Qo‘riqlanadigan tabiiy hududlardagi ekologik marshrutlarni turistlik tashkilotlar shu zonalarning ma’muriyati, O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlat Qumitasi bilan kelishishi hamda “O‘zbekturizm” Milliy Kompaniyasi yoki Uzstandart Agentligidan sertifikatdan o‘tishi lozim. Bunda quyidagi hujjatlarni taqdim qilishlari lozim:

• 
  marshrut sxemasi (unda tegishli joy haritasida marshrut yo‘li tasviri bo‘lishi, dam olish uchun to‘xtash joylari, ovqat tayyorlash, tunash (qo‘nish) joylari ko‘rsatilishi kerak);
  
• 
  marshrutning bayoni, ya’ni: masofasi, to‘xtash joylari soni, o‘zini tutish koidalari, mavsumiylik, o‘tish vaqti, marshrutdagi odamlar soni berilishi;
  

Ekologik so‘qmoqlar, odatda, milliy tabiiy parklar va davlat buyurtmaxonalari bufer, rekreatsion hududlarida tashkil qilinadi.
Alohida hollardagina bu so‘kmoqlar qo‘riqxonalar orqali o‘tishi mumkin (lekin bunda atrof muhiga iloji boricha zarar yetmasligi, guruh maxsus gid alohida qo‘riqlanadigan zona mutaxassisi yetakchiligida yurishi lozim).
Turmarshrutni tuzishdagi rasmiyatchilik qoidalari tashkilotchilardan umumiy tabiiy xususiyatlardan tashqari alohida qiziqarli ob’ektlar (g‘orlar, qoyalar, irmoklar, ko‘llar), flora (dorivor va noyob o‘tlar, zaharli o‘simliklar, lishayniklar olami) va fauna (Qizil kitobga kiritilgan hayvonlar, hashoratlar) to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ham to‘plashni talab qiladi. Shuni aytish kerakki, ekologik yo‘lni tanlashda faqat landshaftning tipigina emas, balki bo‘lajak rekreatsion ekologik sigimni yuklamani ham hisobga olish lozim. Marshrut shunday rejalashtirilishi kerakki, o‘simlik va hayvonot dunyosining noyob turlari, ayniqsa, davlat muhofazasidagi turlari yashaydigan joylarni chetlab o‘tilishi zarur. Yo‘lga chiqishdan oldin turistlar xavfsizlik texnikasi, shu zonalarda o‘zini tutish qoidalari hamda qoida buzilganligi uchun ma’muriy-jinoiy javobgarlik to‘g‘risida yo‘l-yo‘rikdan o‘tganliklari haqida maxsus daftarga imzo chekishlari lozim. Odatda ekologik marshrut va uning vazifalarini bir necha guruhlarga bo‘lishadi⁵.
Shunga ko‘ra, ekologik marshrutlarning kuyidagi yo‘nalishlariga amal qiladi:

• 
  chiziqli (to‘g‘ri);
  
• 
  radial;
  
• 
  halqasimon;
  
• 
  yarim halqasimon va hokazo.
  

Vazifasiga ko‘ra ular quyidagi xillarga bo‘linadi:

• 
  
  ⁵ N.To‘xliyev, T.Abdullayeva "'Ekologicheskiy turizm: sushnost, tendensii i strategiya razvitiya'*, T., str 200
  149
  bilim olish - sayr;
  
• 
  bilim olish - turistlik;
  
• 
  o‘quv - ekskursion;
  
• 
  sport;
  
• 
  rekreatsion va hokazo
  

Bilim olish-sayr marshrutlarini tuzishda (ularni ba’zan «dam olish kuni so‘qmoqlari» deb atashadi) quyidagi talablarni hisobga olish lozim:

• 
  masofa - 4 dan 8 km gacha
  
• 
  iloji boricha qo‘riqlanadigan zonaga kirish joyidan boshlanishi;
  
• 
  turistlarni bir guruhga yig‘ib, gid yetakchiligida 3-4 soat mobaynida tabiat, tarix va madaniyat yodgorliklari bilan tanishib, yo‘l-yo‘lakay ma’ruza tinglab shoshmasdan yurilishi lozim.
  

Bilim olish-turistlik yo‘nalishning o‘ziga xos tomonlari:

• 
  masofa bir necha o‘n kilometrdan bir necha yuz kelometrga yetishi mumkin;
  
• 
  ular qo‘riqxonaga kirish joyidan boshlanadi;
  
• 
  sayyohatning davomiyligi-1-2 kundan bir necha haftagacha;
  
• 
  turistlar guruhlarga birikib, marshrutni yetakchi va xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar (oshpazlar, ot boqarlar) hamrohligida bosib o‘tishadi;
  
• 
  turistlarning ushbu so‘qmoqni mustaqil o‘tishlariga ham ruxsat beriladi, lekin, agar yo‘l qo‘riqxona zonasi orqali o‘tadigan bo‘lsa, ularga ushbu hudud ma’muriyati xodimi hamrohlik qilishi lozim;
  
• 
  mustaqil sayyohat qilishdan oldin turistlar tegishli materiallar bilan ta’minlanishi va xavfsizlik texnikasi hamda o‘zini tutish qoidalari bilan tanishtirilishi zarur;
  
• 
  turistlar qo‘riqlanadigan zonaga kirish uchun to‘langan haq kvitansiya va ruxsatnomaga ega bo‘lishlari kerak.
  

O‘quv ekologik turistlik marshrutlari xususiyatlarini mutaxassislar odatda quyidagicha tushunishadi:

• 
  ushbu yo‘nalishlar faqat ekologik bilim olish uchun ochiladi va, avvolo, maktab o‘quvchilari, litseylar, kollejlar, oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun mo‘ljallanadi;
  
• 
  mavzu barcha ishtirokchilar uchun tushinarli bo‘lishi kerak;
  
• 
  odatda, masofa 2 kmdan oshmaydi (ko‘pi bilan 3 soatlik o‘quv ekskursiyasi uchun mo‘ljallanadi);
  
• 
  iloji boricha alohida qo‘riqxona chegarasidan boshlanadi;
  
• 
  bolalar yetakchi-ekskursovod yoki o‘quv muassasi o‘qituvchisi boshchiligida yurishadi.
  

Sport va rekreatsion marshrutlar. Odatda, ushbu hududlarning xususiyatlari: tog‘ ko‘llari va daryolar (rafting, dayving, yelkanli qayiq sporti), tog‘ cho‘qqilari (alpinizm, qoyalarga chiqish), plyaj (rekreatsiya), tuzli gorlar (davolanish) mavjudligini hisobga olib tuziladi. Ularning shu maqsadlarga mo‘ljallangan jihozlari, tajribasi va ruxsatnomasi bo‘lgan maxsus firmalar tuzadi.
Bunday joylarda, odatda, piyoda yoki otda yuriladi, lekin istisno sifatida (ma’muriyatning ruxsati bilan) avtomobilda yuriladi.. Har qaysi marshrutda 3 ta asosiy omil mavjud:

• 
  qiziqarlilik (jalb kiluvchanlik)-bu tushuncha tabiatning manzaraligi (go‘zalligi), o‘ziga xosligi va turli-tumanligi, yodgorliklarning noyobligi;
  
• 
  hammabopligi-hududga har yoshdagi guruhlarning tashrif buyurishi, ularning muayyan qoidalar va tadbirlarni bajarishlari imkoni borligi, hududning transport yo‘liga uzoq-yaqinligi;
  

150
- axborotdorlik-turistlarning geografiya, biologiya, geologiya, ekologiya bo‘yicha
bilim olishlariga imkoniyat borligi ya’ni ekologik marshrutning boshqa
marshrutlardan farqi mavjudligi.
Ikkinchi tomondan, qo‘riqlanadigan zonaga kirishdan oldin ma’muriyat turistlar uchun axborotlar ko‘rgazma taxtalari o‘rnatishi lozim. Ayniqsa, uning bezatilishiga ahamiyat berishi kerak, chunki turistlarning marshrutga qiziqish-qiziqmasliklari shunga bog‘liq. Eng avvalo, bu ko‘rgazmada quyidagilar bo‘lishi lozim:

• 
  barcha marshrutlar to‘grisidagi ma’lumotlar (masofasi, murakkabligi, asosiy mo‘ljallar, yurish vakti, mavsumiyligi);
  
• 
  bu yerdagi flora va fauna, shu jumladan, davlat muhofazasidagilarning ro‘yxati;
  
• 
  yurish-turish (o‘zini tutish) qoidalari;
  
• 
  ob’ektlarni borib ko‘rish narxi;
  
• 
  gid (mutaxassis) ning hamrohligi shartligi yoki shart emasligi;
  
• 
  eng qiziqarli joylarning surati yoki rasmi;
  

- ushbu qo‘riqlanadigan hududning tarixiy ma’lumoti, geografik chegaralari,
muloqat telefonlari, xodimlarning ro‘yxati.