O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti «Xalqaro turizm va turizm servisi» kafedrasi

13.3.Turizm indutriyasining rivojlanishini rejalashtirish mexanizmi
Turizm sohasi eng murakkab kompleks tizimdan iborat bo‘lib, u o‘z ta’sir kuchi ostiga iqtisodiyoning turli tarmoqlarini jalb qiladi. Shu bilan birga 1990-yilga qadar ko‘pgina davlatlar turizmni biror bir rejasiz rivojlantirib keldilar va unga jamiyatning umumiy iqtisodiy rivojlanishi deb qaraldi. Tajriba shuni ko‘rsatdiki, turizmni nazoratsiz, tasodifiy rivojlanishi ko‘pgina ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni vujudga keltirdi, bu o‘z navbatida atrof-muhitning tanazzuliga va milliy o‘zlikning yo‘qolishiga va turistlar oqimining kamayishiga, oqibatda iqtisodiy yo‘qotishga olib keldi.
Hozirgi paytda jahon bozorida ko‘pgina davlatlar iqtisodiyotining raqobatsizligi sharoitida ko‘pgina hukumatlar turizmni xattoki o‘zlarining yagona iqtisodiy rivojlanish imkoniyati deb qarashadi. Turizmga jamiyatni va iqtisodiyoni rivojlantiruvchi usul sifatida yondashish, uning aholi bandligini ta’minlovchi mukammal manba sifatida qaralmoqda. Shuningdek, daromadni ko‘paytirish va turli sabablarga ko‘ra tabiiy va madaniy yo‘qotishlarni tiklashga yordam beradi deb qaralmoqda. Bu bevosita O‘zbekiston Respublikasiga ham taalluqlidir.
Shu sababli, ayni vaqtda turizm industriyasi rivojiga ega hamma davlatlar shunday qarorga kelishdiki, turizmni rejalashtirish ular taraqqiyoti rivojlanishining asosini tashkil etadi
Ammo, turizmni rejalashtirishni o‘rganishni va tahlil qilishni boshlashdan oldin turizmni rejalashtirish nima ekanligini va u nima uchun kerakli ekanligini o‘zlashtirish lozim.
Turizmni rejalashtirish sohasidagi mashhur amerikalik mutaxassis va xalqaro maslahatchi Edvard Inskip bu tushunchani bir qator maqsad va vazifalarni amalga oshirishdagi kelajakni tashkil etish deb tavsiflaydi.
156
Turizmni rejalashtirishning zarurligi va muhimligi haqida birinchi marta 1989-yilda Gaagada Niderland xalqaro parlament tomonidan uning Xalqaro Parlament Ittifoqi (XPI) va Butunjahon turistlik tashkilotlari taklifi bilan o‘tkazilgan Xalqaro parlament konferensiyasida qabul qilingan mashhur Gaaga deklaratsiyasida bayonot qilindi.
Gaaga deklaratsiyasi birinchi navbatda turizm qishloq xo‘jaligi, , sog‘liqni saqlash, ijtimoiy himoya, ta’lim va shu kabi birinchi darajali tarmoqlar qatorida davlatning murakkab rivojlanish rejalarini tashkil etishi to‘g‘risida chora-tadbir qabul qilinishi zarurligini ma’lum qildi. Shunday qilib, turizm davlat tomonidan e’tibor qaratilishi zarur bo‘lgan boshqa ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatlar singari rasmiy tarmoq sifatida qaralishi kerak.
Bu deklaratsiyada quyidagilar uchun samarali tadbirlar qabul qilinishi zarurligi ma’lum qilinadi «barqaror rivojlanish konsepsiyasiga asoslangan turizmni rivojlantirishning murakkab rejalashtirishiga yordamlashish, shuningdek turizm davlat hokimiyati tomonidan turizm industriyasi ishtirokida bosqichma-bosqich rejalashtirilishi kerakligi».
Hozirgi vaqtda xalqaro darajada turizm rivojlanishini rejalashtirish va nazorat qilish uning rivojlanish muvaffaqiyati uchun lozimligi qabul qilindi. Turizmni rejalashtirish yana shu dalil bilan tasdiqlanadiki, rasman birinchi darajali va turizm bo‘yicha dunyoda eng mashhur xalqaro, davlatlararo tashkilot hisoblangan Butunjahon turistlik tashkiloti (BTT) davlatlarga turizmni rivojlantirish mintaqaviy strategiyalarida, turizm siyosatida, o‘ziga xos mintaqalarni hisobga olgan holda turizmni rivojlantirishda, turistlik faoliyatining milliy iqtisodiyot va turizmni rejalashtirishning istiqbolini baholashda amaliy yordam ko‘rsatadi.
Shu bilan birga turizmni rejalashtirishda salbiy ta’sirlarning oldini olishga va jamiyatning maqsad va vazifalarini bajarishga qaratilgan holda aytib o‘tilganidek barqaror rivojlanish prinsiplariga mos holda olib boriladi.
Turizm milliy, mintaqaviy, mahalliy darajalarda, shu bilan birga «destinatsiya» rejasiga yoki «turizmni rivojlantirish mintaqalariga» muvofiq rejalashtiriladi.
Milliy va mintaqaviy darajalar (uzoq muddatli, va turizm rejalashtirish strategik darajasi), turizm rivojlanish siyosatining umumdavlat, mintaqaviy va respublika darajasida shakllanishini ko‘zda tutadi, mazkur rivojlanishning qonunchilik asoslari, turistlik faoliyatni muvofiqlashtirish ham milliy, ham xalqaro darajada, turizm rivojlaninishining boshqa zaruriy elementlarining ko‘rib chiqilishini talab qiladi.
Strategik turistlik rejalashtirishning birinchi galdagi funksiyasi, milliy turistlik siyosat yaratishdan iborat. Bunda ushbu siyosat, turistlik rivojlanishda va mamlakat aholisi hayotida muhim o‘rin egallaydi. Turizm siyosatining boshqarish tizimini yaratish milliy darajada turizmni rejalashtirilishining muhim omili hisoblanadi.
Milliy darajada xorijiy va mahalliy amaliyotdan kelib chiqqan holda boshqa muhim vazifalar qo‘yidagilarni hisobga olgan holda amalga oshiriladi:
· moddiy bazaning strategik rejalashtirilishida, turistlik ko‘rsatuv asosiy ob’ektlari
aniqlanib, turistlik rivojlanish mintaqalari va asosiy transport arteriyalari
(yo‘nalishlari) ko‘rsatiladi,
· xavfsizlik, kadrlar tayyorlash va ko‘p davlatlarda sog‘liqni saqlash kabi
yo‘nalishlarning milliy standartlarini yaratish.
157
Shu bilan birga turizmni rejalashtirishga rahbarlik qiluvchi davlat ijroiya hukumatining turli darajalari orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ham eslatib o‘tish lozim. Turizmni rivojlantirishning milliy va mintaqaviy dasturlari qanchalik muvaffakiyatli amalga oshirilsa, mahalliy shahar va tuman hokimiyatlari shunchalik ko‘proq jalb qilinadi.
Turizmni rejalashtirishning mahalliy darajasi o‘z ichiga turistlik ko‘rsatadigan ob’ekti mahalliy dasturlarni tuzishni va rivojlantirishning tafsilotlarini, diqqatga sazovor joylarni, xordiq chiqarish mintaqalarini, turli xildagi shahar turizmi, madaniyat, fan va boshqalarni qamrab oladi.
Uzoq muddatli va strategik rejalardan farqli o‘laroq, turizmni rejalashtirishning mahalliy darajasi aniq mintaqalar, ob’ektlar, xizmatlar yoki muassasaviy elementlar bilan bog‘liq tezkor savollarga javob berish va yechishga qaratilgan.
Shuni ham eslatib o‘tish kerakki, turizm rivojining mahalliy darajasi mintaqaviy va milliy rivojlanishga asosan olib borilib va o‘z mazmuni jihatidan ularga zid bo‘lmasligi kerak.
Odatda mahalliy darajadagi turizmni rivojlantirish bilan bog‘liq faoliyatga quyidagilar misol bo‘ladi:
· rekratsion mintaqalarni funksiyaviy zonalashtirish, ularni rejalashtirish
yechimini aniqlash, manzaralarni loyihalashtirish, alohida ob’ektlarni
arxitektura-rejalashtirish tashkilotlarini joylashtirish va ularning prinsiplari;
· mahalliy normativ-huquqiy aktlarni tuzish va ularga rioya qilish;
· turizm rivojiga qiziquvchi barcha odamlar va tashkilotlarning bu jarayonga
qatnashishiga yordamlashish;
· joylardagi turistlik infrastrukturusini rejalashtirish, jumladan suv, issiqlik va
elektroenergiyalaridagi talablarni hisobga olgan holda;
· mahalliy aholi uchun barcha turistlik ob’ektlariga kirish mumkinligini
ta’minlash;
· rekratsion va maishiy xizmatlar bilan turistlarga qanday bo‘lsa mahalliy aholi
uchun ham shunday ta’minlash;
· kasbiy ta’lim, mahalliy turizm industriyasi uchun kadrlar tayyorlash bilan
bog‘liq xizmat ko‘rsatishga va boshqa xizmatlarga yordamlashish;
· turizm rivojini moliyalashtirish;
· mahalliy diqqatga sazovor joylarning marketingi va turistlik dasturlarini oldinga
siljitish;
· soliq solish muammolari.
Qator davlatlar tajribasida mahalliy ma’muriyatning turizmni rejalashtirish jarayonida qatnashishi turizmni rivojlantirish dasturini amalga oshirish bilan belgilanadi. Masalan, mahalliy ma’muriyat turizmni rivojlantirish mintaqasini belgilashda, uning boshlangich ishtiroki katta bo‘ladi: mahalliy hokimiyat arxitektorlarni, muhandislarni, iqtisodchilarni, sotsiologlarni, ekologlarni va boshqa mutaxassislarni ishga yo‘llaydi. Dasturni amalga oshirish tadbirlari jarayonlarida ma’muriyat asta-sekinlik bilan faoliyatini kamaytiradi va moliyani tashkillashtirishda, mutaxassislarni va maslahatchilarni yo‘llashda, qurilishda, turizm infrastrukturasini va xizmatni boshqarishda yetakchilik faoliyatini xususiy sektordagi kompaniyalarga beradi.
158
Turizmni rejalashtirish g‘oyat mehnattalab va murakkab ish hisoblanadi, shuning uchun turizmdagi har qanday faoliyatni rejalashtirishda va amalga oshirishda turizm faoliyatining yo‘nalishiga va natijasiga haqiqiy ta’sir ko‘rsata olishga qodir bo‘lgan shaxslar va tashkilotlar qatnashishadi. Odatda ularga quyidagilar kiradi:
· mahalliy aholi;
· biznes sohasi (xatto ba’zan turizmga bog‘liq bo‘lmaganlari ham);
· siyosiy va boshqa rasmiy shaxslar;
· malakaviy birlashmalar va turizm sohasidagi ishchilarining jamoaviy
tashkilotlari;
· turizm qonunini ishlab chiqaruvi va rivojlanishi bilan bog‘liq rasmiy hukumat
vakillari va har qanday darajadagi ma’muriyatlar.
Ushbu sanab o‘tilgan vakillar o‘ziga xos ulush bilan kelib, umumiy qaror qabul qilish stoliga o‘z bilimlarini va takliflarini qo‘yadilar. Yana bir bor ta’kidlab o‘tish lozimki, ularning ishtiroki asosan rejalashtirish jarayonining boshlang‘ich pog‘onasida umumiy qo‘llab-quvvatlash uchun muhim va bu jarayonning barqarorligini ta’minlaydi, shuningdek kelajakda turli sabablarga ko‘ra turizmni rejalashtirishning birinchi pog‘onasida qatnasha olmagan shaxslar va tashkilotlar tomonidan paydo bo‘ladigan muammolar ehtimolini kamaytiradi.
Turizmni rejalashtirish murakkab jarayon bo‘lib, o‘z ta’siri ostiga turli faoliyat sohalaridan ko‘p shaxslarni va tashkilotlarni jalb qiladi. Biroq, xalqaro tajriba ko‘rsatishicha, murakkab turizmni rejalashtirish dastlab amalga oshirilmasa, turistlik markazlarida vaqti-vaqti bilan muammolar (asosan ekologik va ijtimoiy xususiyatli) yuz beradi, bu birinchi navbatda turistlarga ayon bo‘ladi va raqobatning qattiq bosimi ostidagi zamonaviy turizm bozorida turistlar darhol o‘zlariga boshqa joyni tanlashadi.
Shu bilan birga turizmni rejalashtirish, xuddi boshqa turdagi ishni rejalashtirish kabi muvaffaqiyatga erishish maqsadini, muammoga yo‘l qo‘ymaslikni va uni bartaraf qilishni talab qiladi. Ma’lumki, murakkab rejalashtirish vaqt va uzoq davom etadigan muhokama va bahslarni talab qilishi mumkin, chunki turli siyosiy partiyalar, hokimiyat va ma’muriyat strukturalari hamda mahalliy aholi o‘zlarining shaxsiy maqsad va qiziqishlari bilan qatnashadilar.
Ammo rejalashtirishning umumiy mazmuni shundaki, uni rivojlanishning asosiy yo‘nalishi va turi qilib belgilash, ustunligini baholash taklif qilingan rivojlanish konsepsiyasidagi yetishmovchiliklarni aniqlash lozim, agar shunday qilinmasa yo‘l quyilgan xatolar juda qimmatga tushadi yoki ular hech qachon tuzalmaydigan holga keladi.
Shunday qilib, turizm puxta va mukammal rejalashtirilganda ko‘plab bevosita va bilvosita iqtisodiy foydalar keltirishi mumkin.