O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand veterinariya meditsinasi instituti iqtisodiyot va agrotexnalogiya fakulteti 4 bosqich 409-guruh kurs ishi mavzu: Fermer xujaliklarini moliyalashtirishni tashkil etish

3.3. Хo‘jaliklarning ijtimоiy samaradоrligini оshirish yo‘llari.

Ularning rentabellik darajasi

Har bir dehqon va fermer xo‘jaliklari ishlab chiqarish bo‘g‘inida

turli omillarning birgalikda ishlatilishi natijasida mahsulot, ya’ni tovar

va xizmatlar vujudga keladi. Yuzaki qaraganda har bir xo‘jaliklardagi

individual ishlab chiqarish bir-biridan ajralgan holda mustaqilga o‘xshab

ko‘rinadi. Ammo xilma-xil tovarlar va resurslarning uzluksiz oqimida

individual mablag‘larning harakatlari bir-biri bilan qo‘shilib, o‘ralib

chatishib ketadi. Chunki ayrim olingan individual ishlab

chiqaruvchilarning faoliyati va ayrim mablag‘lar, mahsulotlarning

harakati o‘zaro bog‘langandir. Shu sababli, individual mehnatlarning

harakati qo‘shilib ketishi, butun ijtimoiy ishlab chiqarishning, jami

yaratilgan tovar va xizmatlarning harakatini bildiradi. Demak, ijtimoiy

ishlab chiqarish o‘zaro bog‘langan va aloqada bo‘lgan barcha individual

ishlab chiqarishlarning yig‘indisidir. Har bir individual ishlab chiqarish,

uning sarmoyasi va resurslari esa ijtimoiy ishlab chiqarishning ajralmas

bir bo‘lagidir.

Paxtachilikda so‘nggi yillarda ilg‘or texnologiyalarni joriy etish

natijasida ishlab chiqarish samaradorligiga erishayotgan Qashqadaryo

viloyati fermer xo‘jaliklarida pata xomashyosi ishlab chiqarishning

iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari respublikamiz va texnologik

kartadagi belgilangan o‘rtacha ko‘rsatkichlarga taqqoslangan (20.3.1-

jadval).

Iqtisodiy samaradorlikni belgilab beruvchi asosiy ko‘rsatkichlardan

biri bo‘lgan paxta hosildorligi Qashqadaryo vilotida resupublikamiz

o‘rtacha ko‘rsatkichidan har gektaridan 1,3 sentnerdan yuqori bo‘lgan.

Ilg‘or tuman va xo‘jaliklarda bu ko‘rsatkich mos ravishda 1,4 va 1,5

sentnerga teng bo‘lgan. Texnologik xaritada belgilangan me’yoriy

ko‘rsatkichlarga nisbatan viloyatda bir ishchiga to‘g‘ri kelgan ekin

maydoni yuklamasini kam bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. Buning

natijasida mehnat sarfi xarajatlari me’yorga nisbatan 2,0–2,5 marta

yuqori bo‘lgan.

Yuqoridagi tahlillar natijasidan quyidagi xulosalarga kelish mumkin.

An’anaviy intensiv texnologiyalarning iqtisodiy samaradorlik

ko‘rsatkichlari tabiiy-iqlim, demografik omillariga hamda ishlab

chiqarishni tashkil etish va boshqarishga ham bog‘liqliqdir.

Ma’lumki, fermer xo‘jaligining samaradorligi ko‘p jihatdan mahsulot

ishlab chiqarishda sarflangan xarajatlar miqdoriga ham bog‘liq.

Fermer xo‘jaligida tannarxni hisoblab chiqish bir qator o‘ziga xos

xususiyatlarga ega. Birinchidan, dehqonchilikda ishlab chiqishning yillik

sikli, shuningdek, ishlab chiqarish va ish davri orasidagi farqlar tannarxni

faqat xo‘jalik yili tugagandan keyingina hisoblab chiqish imkonini

beradi. Bundan tashqari, o‘simlikchilik mahsulotlarininig salmoqli qismi

o‘z xo‘jaligida ozuqa sifatida ishlatiladi, shuning uchun avval o‘simlikchilik

mahsulotlarining tannarxi aniqlanadi, undan keyingina

chorvachilikniki. Ikkinchidan, ko‘pgina qishloq xo‘jaligi ekinlari va

hayvonlardan birdaniga bir necha turdagi mahsulot olinadi va

xarajatlarni ular orasida taqsimlash zarurati kelib chiqadi. Uchinchidan,

tugallanmagan ishlab chiqarish hajmini faqat yil oxirida (1-yanvar holati

bo‘yicha) aniqlash mumkin. To‘rtinchidan, alohida turdagi mahsulotlarning

ishlab chiqarish yakunlanishi joyi umuman farqlanadi.

Tannarxni hisoblab chiqishda xarajatlarning umumiy miqdori mos

keluvchi ekinlar va hayvonlardan olinadigan mahsulotlar bo‘yicha

taqsimlanadi. Shu bilan quyidagi usullardan foydalanish mumkin:

– xarajatlarni mahsulotlarning mos keluvchi turiga to‘g‘ridan to‘g‘ri

kiritish;

– xarajatlarni alohida qishloq xo‘jalik ekinlari, hayvonlarining

mahsulotlari o‘rtasida mahsulot olinganlar uchun umumiy bo‘lgan

belgilardan biri bo‘yicha proporsional ravishda (masalan, ulardagi

mavjud to‘la qimmatga ega don, ozuqa moddasi va boshqalar);

– maxsus yo‘l bilan olingan mahsulotning alohida turiga qilingan

xarajatni baholash va ularni ma’lum nisbiy ko‘rsatkichlarda ifodalash

(masalan ozuqa kunda alohida turdagi hayvonni parvarishlash, ma’lum

texnologik guruhdagi chorva mollarini parvarishlashning umumiy

summadan foiz sifatidagi xarajatlari va boshqalar).

– rejali tartibda belgilanadigan, iqtisodiy asoslangan

koeffitsiyentlarni qo‘llash yordamida xarajatlarni taqsimlash; bunda

mahsulotlardan birining turiga 1 boshqa turlariga asosiy turdagi

koeffitsiyent orqali xarajatlar qabul qilinadi:

– pul shaklida ifodalanuvchi xarajatlarning umumiy miqdoridan

yondosh mahsulotlarga qilingan xarajatlarni istisno etish; yondosh

mahsulotlarning pulda baholash normativ (hisob-kitobli) yoki haqiqiy

xarajatdan kelib chiqib, amalga oshiriladi;

– xarajatlarni mahsulot qiymatining realizatsiya bahosiga

proporsional ravishda taqsimlash.

Dehqon va fermer xo‘jaliklarining o‘simlikchilik tarmog‘ida

tannarxni hisoblab chiqish obyekti har bir qishloq xo‘jalik ekinidan

olinadigan asosiy va yondosh qo‘shimcha mahsulotlarning har xil turi

paxta, g‘o‘za poyasi, don, don chiqindilari, somon, yog‘li ekinlar urug‘i,

kartoshka, so‘talar, (karam) piyozlar, mevalari va boshqalar. Bundan

tashqari, bu yil keyingi yilgi hosil uchun qilingan va tugallanmagan

ishlab chiqarishga kiruvchi, kelgusi davr xarajatlariga kiruvchi qishloq

xo‘jalik ishlarining tannarxi ham aniqlanadi.

Ma’lumki dehqon va fermer xo‘jaliklarida tovar pul

munosabatlarini rivojlanishida asosiy ishlab chiqarish vositalarining

ahamiyati beqiyosdir. Chunki ishlab chiqarishni modernizatsiyalash,

texnik va texnologik yangilash hamda ishlab chiqarishni

mexanizatsiyalash tovar mahsuloti ishlab chiqarishni ko‘paytirishga va

tushum hajmining oshishiga olib keladi. Fermer va dehqon xo‘jaliklari

faoliyati samaradorligini oshirishda innovatsion-investitsion faoliyatni

yo‘lga qo‘yish davr talabiga aylanib bormoqda.

Fermer xo‘jaligida investitsion-innovatsion faoliyatning asosiy

maqsadi investitsiyalar asosida innovatsion imkoniyatlardan

foydalanishni rivojlantirish va jadallashtirish uchun optimal shartsharoitlarni

yaratib berish. Fermer xo‘jaliklari tarmog‘ida investitsioninnovatsion

faoliyat investitsiyalar subyekti va obyektlarining

(innovatsion-investitsion mahsulot) o‘zgarishi sohasidagi o‘zaro

munosabatlarni qamrab oladi. Investitsion majmua turli xil mulkchilik

shaklidagi integrallashgan korxonalarning birlashuvi bo‘lib, ma’lum

turdagi tovar mahsuloti ishlab chiqarishga ixtisoslashgan, investitsiyalardan

unumli foydalanish va to‘g‘ri taqsimlash maqsadida ishlab chiqarish

va xizmat ko‘rsatish sohalaridagi o‘zaro iqtisodiy munosabatlarda

bo‘ladi.

Dehqon va fermer xo‘jaliklari faoliyatini investitsion-innovatsion

rivojlantirishda davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashda quyidagilarga

e’tibor qaratish lozim:

• lizing faoliyatini faollashtirish, bu esa o‘z navbatida moliyaviy

mablag‘larning yetishmasligini yumshatadi, lizing to‘lovlarini

belgilangan grafik asosida va soddalashgan shartnoma va sxemalar

asosida amalga oshirish imkonini beradi, davlat va lizing

kompaniyalarning o‘zaro manfaatlarini yaqinlashtiradi va pirovard

natijada ASM tarmoqlarida tavakkalchilikni pasaytirish va iqtisodiy

samaradorlikni oshirish uchun optimal iqtisodiy va huquqiy shartsharoitlarini

yaratib beradi;

• qishloq xo‘jaligida yer-ipoteka kreditlash tizimini rivojlantirish;

• budjet ssudalarini, investitsion soliq kreditlarini taqdim etish,

kreditlar bo‘yicha foiz stavkalarini subsidiyalash;

imtiyozli soliq to‘lovlarini joriy etish;

• qishloq xo‘jaligi texnikalari bozorini rivojlantirishning davlat

dasturlarini shakllantirish

• Ushbu takliflarning amalga oshirilishi natijasida quyidagilar

ta’minlanadi:

• qishloq xo‘jaligiga investitsiyalarni jalb etishning jozibadorligi

oshadi;

• ASM korxonalarida investitsion faollik oshadi;

• jami ishlab chiqarilgan mahsulot tarkibida raqobatdosh va sifatli

mahsulot ishlab chiqarish hajmi ko‘payadi;

• tarmoqda innovatsion faoliyat kuchayadi.

• qishloq xo‘jaligida takror ishlab chiqarish jarayoni

barqarorlashadi.

Investitsion-innovatsion faoliyatning tarkibiy elementlari sifatida

nafaqat investitsion davr, investitsion jarayon, investitsion muhit, balki

innovatsiyalar ham kiradi. Sanab o‘tilgan elementlar infratuzilma

tarmog‘ini resurs imkoniyati, investitsiyalar vositalar tarkibi va

maqsadidan kelib chiqqan holda baholash va investitsion-innovatsion

faoliyatning rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish imkonini beradi.

Investitsion-innovatsion faoliyat tarkibidagi innovatsiyalar qishloq

infratuzilmasi tarmog‘ini modernizatsiya qilish, ko‘rsatiladigan

xizmatlar sifatini takomillashtirishni o‘z ichiga olib, buning natijasida

sohaning innovatsion rivojlantirishda investitsiyalarn ko‘lami ko‘payadi

va uning samaradorligi oshadi.

Agrar sohada investitsion-innovatsion faoliyatning o‘ziga xos jihati

qishloq infratuzilmasi tarmog‘ini investitsiyalashning tashkiliy-iqtisodiy

mexanizmlarining xarakteri va shaklidan iborat. Investitsiyalashning

tashkiliy-iqtisodiy mexanizm deganda, investitsiyalarni jalb qilish,

prognozlashtirish va rejalashtirish, kontrolling va kapital harakatini

tashkil etish uslublari va iqtisodiy shakllar tizimi tushuniladi. Ushbu

jarayonlarni boshqarish investitsiya bozorida tashqi va ichki

muhitlarning doimo o‘zgarishi sharoitida yuz beradi.