O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti ekologiya kafedrasi

Tanqid qilma, 
hamma aytilgan g’oyalar qimmatli teng kuchlidir. 
O’rtaga chiquvchini bo’lma! 
Turtki berishdan o’zingni ushla! 
Maqsad miqdor hisoblanadi! 
Qancha ko’p g’oyalar aytilsa, undan ham yaxshi: yangi va qimmatli g’oyalarni paydo 
bo’lishi uchun ko’p imkoniyatdir. 
Agarda g’oyalar qaytarilsa, xafa bo’lma va hijolat chekma. 
Tasavvuringni “jo’sh urishiga” ruxsat ber! 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Agarda g’oyalar qaytarilsa, xafa bo’lma va hijolat chekma. 
Tasavvuringni “jo’sh urishiga” ruxsat ber! 
Пинборд
(инглизчадан: 
pin-
маҳкамлаш, 
board 
– ёзув тахтаси) мунозара усуллари 
ёки ўқув суҳбатини амалий усул билан мослаштиришдан иборат. 

---

77 
3. Botqoqliklarining geografik tarqalishi.
4. Torf botqoqliklarining paydo bo’lishi va ahamiyati.
 
4 - MAShG’ULOT 
7-Mavzu Suv omborlari, ularning tarqalishi va turlari- 2 soat. 
 
Ko’rgazmali qurollar va jihozlar:
Er yuzidagi eng yirik botqoqliklar to’g’risida jadval 
ma’lumotlari, torf botqoqliklari qatlamlarining tuzilishi to’g’risida chizmalar, kontur xaritalar, dunyoning 
va O’zbekistonning tabiiy xaritalari, albom, qalam, chizg’ich. 
O’rganish tartibi. 
Shakllangan torf botqoqliklari odatda ko’p qatlamli tuzilishga ega bo’ladi, bu qatlamlar 
to’planishi jarayonida asta-sekin botqoqning yuzasi ko’tarila boradi. Har bir torf qatlami o’zining 
spesifik tarkibiga ega buladi va bu botqoqlikning har xil rivojlanish fazalarida uchrashi 
o’simliklar tur tarkibining o’zgarganligani bildiradi. Torf botqoqliklarining jami qalinligi torf 
to’shamasi deyiladi. Torf to’shamasi inert qavat, faol qavat va sizot suvlarining qatlamidan 
iborat bo’ladi. Inert qavat botqoqlikning tubida yotadi va torf to’shamasining asosiy qalinligini 
hosil qiladi. Inert qavat juda yomon o’tkazuvchan bo’ladi va shu sababli unda aerob sharoitda 
yashovchi bakteriyalar va mikroorganizmlar bo’lmaydi. Inert qavatning qalinligi o’zgaruvchan 
bo’ladi va eng ko’pi bilan 18-20 sm.ga etadi.
Inert qavatning ustida faol qavat yotadi. Bu qavat orqali, torf to’shamasida atmosfera 
bilan va atrof muhit bilan suv va havo almashinishi sodir bo’ladi. Bu qavatda ko’plab 
bakteriyalar va mikroorganizmlar yashab, ular organik moddalarni parchalaydi va torf hosil 
bo’lishida qatnashadi. Faol qavatning qilinligi 40 dan 80-95 sm.gacha bo’ladi. Botqoqliklarda 
suvning xarakati asosan faol qavatda suvning filtrlanishi yo’li bilan sodir bo’ladi:
Suv xarakatining tezligini Darsi formulasi bilan hisoblab chiqarish mumkin.
V=K
f
I
bunda,K
f 
– torf yotqiziqlarining filtrlash koeffisienti
I – botqoqlikda er osti suvlarining qiyalik darajasi.
K
f 
ning darajasi odatda 10
2
-10
6
sm/s atrofida bo’ladi. Chuqurlikka qarab filtrlash 
koeffisienti kamayadi. U o’simlik qoldiqlarining parchalanish darajasiga bog’liq bo’ladi.
Botqoqlik o’zining maxsus gidrografik bog’lamiga ega bo’ladi. Unga botqoqlik suv 
havzalari, botqoqlik suv oqimlari va toplar kiradi.
Botqoqlik suv havzalariga botqoq ko’llar va ko’lchalar kiradi. Botqoq ko’llar ancha yirik, 
maydoni 10 km
2
, chuqurligi 10 m.gacha, torfli qirg’oqlari bo’lgan suv havzalaridir. Ko’lchalar 
kichik o’lchamdagi suv havzalaridir. Ular guruh bo’lib joylashadi va o’nta va yuztagacha kichik 
ko’lchalarni o’z ichiga oladi. O’zining kelib chiqishiga qarab botqoqlik suv havzalari birlamchi – 
ya’ni, botqoqlik shakllangunga qadar mavjud bo’lgan suv havzalari qoldiqlarining saqlanib 
qolishi va ikkilamchi – ya’ni, quruqlikning botqoqlanish jarayoni davomida sodir bo’lgan suv 
havzalariga bo’linadi.
Mavzuni o’rganish uchun qo’ydagilarni bajaring.
1.
Er yuzidagi eng katta botqoqlashgan hududlarni xaritadan topish. 
2.
O’zbekistondagi 
botqoqlashgan 
erlarning 
gidroekologik 
xolatini 
adabiyotlar 
yordamida o’rganib chiqish. 
3.
Er yuzidagi eng yirik botqoqliklarni kontur xaritaga tushirish. 
4.
Torf botqoqliklarining qatlamlar bo’yicha tuzilishini rasmini chizish. 
5.
Torf botqoqliklarining faol va inert qatlamlarini rasmini chizish.