O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti ekologiya kafedrasi

3. KO’LLARNING MINERALLANISh BO’YIChA KLASSIFIKASIYaLASh.
Ko’llarning suvi minerallanish bo’yicha quyidagi guruhlarga bo’linadi.
1. Chuchuk suvli ko’llar – suvdagi tuz miqdori 1% dan kam.
2. Tuzli ko’llar – suvdagi tuz miqdori 1 dan 25% gacha.
3. Sho’r suvli ko’llar – 25% dan yuqori.
Sho’r suvli ko’llarni ba’zida mineralli ko’llar ham deb ataydi. Suvdagi tuz miqdori juda 
ko’p bo’lgan ko’llar Rap ko’llar deyiladi. Namlik yuqori bo’lgan zonalardagi ko’llarning suvi 
kam minerallashgan bo’ladi. Bunday ko’llarga Baykal, Onej, Ladoga ko’llari kiradi. Ular 
suvidagi tuz miqdori 100 mg/l dan kam. Namlik kam bo’lgan zonalardagi ko’llarning suvida esa 
minerallanish darajasi yuqori bo’ladi. Masalan; Sevan ko’lida sho’rlik darajasi 0,7%, Baxashda 
1,2-4,2%, Issiqko’lda 5-8%, Kaspiyda 10-12%. 60 yillarda Orolda sho’rlik darajasi 14-15% 
bo’lgan, 1991 yilda esa bu ko’rsatkich 30% ga etgan. 2000 yilga borib 50-80% ni tashkil etgan. 
Eng sho’r suvlar juda quruq iqlimli ko’llarda bo’ladi Elton va Biskunchak ko’llarida sho’rlik 
darajasi 200-300% ga teng. Sho’rlikning eng yuqori darajasi O’lik dengizida uchraydi.
4. KO’LLARNING TUZ BALANSI.
Bunda
- er usti qismidan tuzning kelishi va ketishi 
- er tagidan tuzning kelishi va ketishi
- atmosfera yog’inlari bilan tuzning kelishi 
- ko’l yuzasidan tuzning shamol bilan uchib ketishi.
- tuzning ko’l tubiga cho’kishi
- ko’l suvida ma’lum vaqt davomida tuz miqdorining o’zgarishi 
Tuz balansining hamma komponentlari vazn birligi (kg) da ifodalanadi.
5. KO’LLARNING GIDROBIOLOGIK HUSUSIYaTI VA SUV MASSASI.
Boshqa suv obektlari singari ko’llar ham suv organizmlariga, ya’ni gidrobiontlarga boy. 
Suv organizmlarining oziqlanish (trofik) sharoitiga ko’ra ko’llar quyidagi guruhlarga bo’linadi.
1) Oligotrof ko’llar – oziq moddalari kam va organik moddalar ko’p bo’ladigan, ularni xosil 
qilish natijasida ko’plab kislorod ajraladigan va suvning yuza qatlamida ko’p darajada kislorod 
bo’ladigan ko’llar.
3) Distrof ko’llar – bu ko’llar suvida organik moddalar miqdori shunchalik ko’pki, ularning 
to’liq parchalanmasligi natijasida suv organizmlari uchun zararli holga kelib qolgan.
4) Mizotrof ko’llar – o’rtacha trofik muhitga ega bo’lgan ko’llar.
Uncha katta bo’lmagan ko’llarda tabiiy evollyusiya davomida botqoqlanish jarayon 
quyidagi ketma-ketlikda boradi oligotrof – mezotrof – evtrof – distrof ko’llar – botqoqlik.
Ko’llarda ko’p yillar davomida ko’p miqdorda suv to’planib qoladi va bunga suv massasi 
deyiladi. Suv massalarini bir-biridan ajratish uchun xizmat qiladigan ko’rsatkichlar ularni fizik, 
ximik va biologik ko’rsatkichlari bo’lib hisoblanadi. Fizik ko’rsatkichlarga suvning harorati 
zichligi, elektr o’tkazuvchanligi, loyqaligi va tiniqligi kiradi. Ximiyaviy ko’rsatkichlariga – 
minerallanishi, alohida moylarning bo’lishi, gazlarning bo’lishi kiradi.
Asosiy suv massasi quyidagi modifikasiyalarga bo’linadi.

---

141 
1) Yuza qatlam suv massasi – bu qatlamda suv harorati ancha isigan bo’lib, epilimnion 
deyiladi.
2) Chuqur qatlam suv massasi – bu juda kuchli va bir xil suvdan tashkil topgan qatlam bo’lib 
gipolimnion deyiladi va suvi ancha sovuq bo’ladi.
3) Oraliq suv massasi – bu qatlamda suv harorati keskin ko’tariladi va metalimnion deyiladi.
4) Ko’l tubi suv massasi – bu qatlam ko’l tubidagi yupqa suv massasidir. Bu qatlam suvining 
yuqori darajada minerallashganligi va o’ziga xos suv organizmlari bilan ajralib turadi.