O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat сhet tillar instituti


O’sish va rivojlanish to’g’risida tushincha



Download 1,62 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/119
Sana27.02.2021
Hajmi1,62 Mb.
#60492
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   119
Bog'liq
yosh fiziologiyasi fanidan maruzalar matni

1.O’sish va rivojlanish to’g’risida tushincha 

Odam  organizmi    tuxum    hujayra    shakllanishidan    to    nobud    bo’lgunicha  juda    murakkab  

bo’lgan  o’sish va rivojlanish jarayonlarini kechadi. Shu davrda sodir  bo’ladigan  morfologik  va  

funksional   o’zgarishlar  shaxsiy rivojlanish- ontogenezni tashkil qiladi.  O’sish  deganda, odam  

hujayralari    soni  va  og’irligining    ortishi    hisobiga    gavdasi  og’irligi  va  o’lchamining  

kattalashishi  tushiniladi.  Hamma   to’qimalar  o’sadi,  biroq  bu  jarayonlarning  tezligi  odam 

umrining  turli  davrlarida  bir  xil bo’lmaydi  va  turli sistemalar  tarkibiga  kiradigan to’qimalar  

va organlar uchun  bir  vaqtda  sodir  bo’lmaydi. 



O’sish  jarayonining  yoshga  oid  chegaralari  mavjud: 

O’smir  qizlar  uchun  bu  jarayon  taxminan  16-18  yoshgacha, o’smir  o’g’il bolalar uchun esa  

18-20  yoshgacha    davom    etadi.  Hujayralar    miqdori    ortishi    bilan    bir    vaqtda    sifat  

o’zgarishlari  ham  yuz  beradi,  ular  funksional  ahamiyati   turlicha  bo’lgan to’qimalarning  

morfologik    rivojlanishi    va  hosil    bo’lishi,  ularning    murakkab    organlarga  birikishi,  ayrim  

tuzilmalarga  xos morfologik  belgilarning shakllanishidan  iborat. 

Odam  butun  hayoti  davomida  rivojlanib  boradi. Etuk yoshda boshlanadigan  qarish  jarayoni  

ham  shunga  kiradi. Rivojlanish   jarayoni organlar  va ular  sistemalari  faoliyatining  umumiy  

aloqalarining  murakkablashuvi    va    rivojlanishi    hisobiga    yurak-tomir,  hazm    qilish,  tayanch-

xarakatlanish  sistemalari va boshqa tuzilmalarning takomillashuvini ko’rsatib  o’tish  mumkin. 

Demak, o’sish-bu  organizmning o’z tuzilishi   va   shaklini   saqlagan   xolda  miqdor   jihatidan    

ortishidir. 

Rivojlanish  esa  organizmning  sifat  jihatidan  yangilanishidir.Odam organizmi  doimo  o’sish  

va    rivojlanish    hisobiga    murakkablashib,  takomillashib    boraveradi.  Yosh    bolalarda    tana 

organlarining  o’sishi  va  rivojlanishi  turli  yoshda  turlicha  bo’ladi.Bola  hayotining  birinchi  yili 

o’sish,rivojlanishning eng jadal davri hisoblanadi.Bolalar yana balog’at yoshida 11-15 yoshlarda 

juda jadal o’sish va rivojlanish davrini o’taydilar.Bola tug’ilganida uning bo’yi 50 sm bo’lsa, bir 

yoshga  kirganida  75-80  sm  gacha  o’sib,rivojlanadi.  Gavda  og’irligi  yangi  tug’ilgan  bolada  3kg 

bo’lsa, birinchi  yilning oxiriga  borib,9,5-10 kg gacha etadi. Keyinchalik toki  balog’atga etish 

davrigacha bolaning o’sishi va rivojlanishi bir oz sekinlashadi. O’sish va rivojlanishning ikkinchi 

tezlashish davri bu-balog’at yoshi davriga to’g’ri keladi. 

Yangi tug’ilish davridan  toki  to’lig’icha  voyaga  etish   yoshigacha  tana uzunligi-3,5 marta, 

gavda    uzunligi-3  marta,  qo’llar    uzunligi-4,5  marta,  oyoqlar    uzunligi  esa-5  martagacha  



 

ortadi.Xuddi shuningdek odam organizmida suyaklar ham  yoshga oid o’sib boradi. Asosiy tana 



suyaklarimiz  14-20-25  yoshgacha  o’sib  bo’ladi.  Faqat  umurtqa  pog’anasining  dum  umurtqasi 

qismi 30 yoshgacha o’sishda davom etadi. 

2.O’sish    va    rivojlanishning  yoshga    oid    davrlari.Hozirgi    vaqtda  ko’pgina  rivojlangan 

mamlakatlarda  Jaxon  Sog’liqni  Saqlash  tashkiliti(VOZ)  mutaxassislari  ishlab    chiqqan  tizimga 

muvofiq odam  ontogenezi quyidagi davrlarga bo’linadi: 

1.Chaqaloqlik davri-1kundan-10 kungacha 



2.Emadigan davr-10 kundan-1 yoshgacha 

3.Erta bolalik(Go’daklik) davri- 1-3 yosh 

4.Birinchi bolalik davri-4-7 yosh 

5.Ikkinchi bolalik davri-o’g’il bolada-8-12 yosh(qiz bolada 8-11 yosh) 

6.O’smirlik davri-o’g’il bolada-13-16 yosh(qiz bolada-12-15 yosh) 

7.O’spirinlik davri-o’g’il bolada-17-21 yosh(qiz bolada-16-20 yosh) 

8.Etuklik davri:I-bosqich-erkaklarda 22-35 yosh(ayollarda-21-35 yosh) 

II-bosqich-erkaklarda 36-60 yosh(ayollarda-36-55 yosh) 

9.Keksalik davri-erkaklarda 61-74 yosh(ayollarda-56-74 yosh) 

10.Qarilik davri-erkak va ayollarda-75-90 yosh 

11.Umrboqiylik davri-erkak va ayollarda-90 yosh va undan ko’p 

B O L A L I K   D A V R L A R I 

1.Chaqaloqlik-tug’ilgandan keyin 4 xaftachacha 

2.Emizaklik-4 xaftadan bir yoshgacha 

3.Yasli davri-3 yoshgacha 

4.Maktabgacha davr-3yoshdan-6 yoshgacha 

5.Boshlang’ich maktab davri-6 yoshdan-10 yoshgacha 

6.O’rta maktab davri-11 yoshdan-14 yoshgacha 

7.O’smirlik-15 yoshdan-18 yoshgacha 

3.Geteroxroniya  xodisasi  haqida  tushincha.    Yangi    organizmning  hayoti  tuxum    hujayraning  

urug’lanishidan    boshlanadi.  Keyingi  tuxum  hujayraning  ko’p  sonli  bo’linishi  natijasida  

hujayralar  soni  tez  ko’paya  boradi.  To’rt    kecha  -kunduzda  ular  58  taga,  to’rt  yarim  kecha-

kunduzdan boshlab 107 taga etadi. Hujayralar yig’indisidan  muayyan ixtisoslashgan tuzilmalar 

shakllanib,  ulardan  asta-sekin  asab,  yurak  qon-tomir,  ovqat  hazm  qilish,  tayanch-harakatlanish 

va  turli  to’qimalar  hamda  organlardan  tashkil  topgan    boshqa  sistemalar    rivojlanadi.  12-13 

kunlik  bo’lgan urug’langan hujayra 2mm atrofida uzunlikka ega bo’ladi,uch oyda esa 9-10 sm 

ga  uzayadi.Hayotining  ikkinchi  oyidan  boshlab  ona  organizmida  rivojlanayotgan    murg’ak  

organizm-embrion deyiladi. Uchinchi oydan boshlab-homila davri boshlanadi. Ona organizmida 

homilaning hayoti o’rtacha 280 kun davom etadi. 

Organizmning  normal    holatida    o’sish  va    rivojlanishi  juda  uzviy  bog’langan    va  o’zaro  bir-

biriga  ta’sir  qilsada,biroq    ular  bir  vaqtda  sodir  bo’lmaydi    xamda    turlicha    tezlikda    boradi. 



Chunki    biror    organ  to’qimasining  massasi    ortishi  uning    ayni    vaqtda    funksional  jihatdan 

takomillashivuni   bildirmaydi. Bu hodisa-geteroxroniyaya’ni rivojlanishning  notekisligi  deb  

ataladi. U chaqaloqning yashab ketishini ta’minlaydi, chunki hayotiy muhim sistemalar boshqa 

organlardan  tezroq  rivojlanadi.Funksional  sistemalarning    rivojlanishida  geteroxroniya 

quyidagilarda namoyon bo’ladi: hayotining birinchi yilida tayanch-xarakatlanish organlari, jadal 

suratda o’sadi va rivojlanadi. Tananing uzunligi bir yarim marta,massasi esa uch marta ortadi va 

bolaning  vazni  hayotining  birinchi  yili  oxirida  9-12  kg  ga  ortadi.  Uch  yoshda  bo’yning  yillik 

o’sishi 10 sm ga etadi,uch yoshdan etti yoshgacha esa 6 sm ni tashkil etadi.Etti yoshga borib bola 

yuragi 4-5 baravar kattalashadi. Bosh miyasining vazni 1400g ga etadi. 

Qiz  va  o’g’il  bolalarda    p  u  b  e  r  t  a  t      nomini  olgan  bu  davr,  ya’ni  balog’atga  etish  davri 

hisoblanadi.  Bu  davr  qiz  bolalarda  8-9  yoshdan  16-17  yoshgacha,  o’g’il  bolalarda  esa  10-11 

yoshdan  16-19  yoshgacha  davom  etadi.  Demak,  notekis      rivojlanish    hodisasi  –geteroxronizm 

turli  tuman  funksional  sistemalarni  tashkil  etgan  va  ontogenezning  muayyan  bosqichida 

organizmning  yashab  ketishini  ta’minlaydigan  ayrim  organlar  va  to’qimalarning  o’sish  va 



 

rivojlanish  holatini  qiyosiy  o’rganishda  kuzatiladi.  4.Akselerasiya  hodisasining  fiziologik 



mohiyati    Akselerasiya-terminini  1935  yilda  nemis  vrachi    R.  Kox  taklif  qilgan.U  lotinchada 

tezlashuv,jadallashish  degan  ma’noni  anglatadi.  Bu    tushunchaga  bolalar  va  o’smirlarda  o’sish  

va  rivojlanishning  tezlashuvi,  balog’atga  etish    davrining  bir    muncha  erta  boshlanishi,  sezgi  

organlari  va  asab  tizimining tezroq  rivojlanishi  kiradi. Hozirga kelib akselerasiya tushunchasi 

juda  kengayib  ketdi.  Faqat  bolalar  va  o’smirlarda  emas  voyaga  etgan  odamlarda  ham 

akselerasiya  kuzatilmoqda.Masalan  qarish  davrida  ham  farzand  ko’rish,ko’krak  qafasi,tana 

massasi  kabilarning  ortishi  ham  akselerasiyaga  misol  bo’ladi.          Olimlarning  aniqlashicha, 

hozirgi bir yoshli bola bundan 50-75 yil oldingi bolalarga nisbatan o’rtacha 5-7 sm ga uzun, tana 

og’irligi esa,1,5-2 kg ga og’irroqligi ma’lum bo’lgan. Mutaxassislarning fikricha akselerasiyaga 

sabab  ovqatlanish,ekologik  xolatlar,sport  bilan  shug’ullanishlar,fan-texnika  taraqqiyotining 

rivojlanishlari  bo’lishi  mumkin.Akselerasiyaning  psixik  akselerasiya  turi  mavjud  bo’lib,bunga 

masalan bolani olti yoshdan boshlang’ich maktabda o’qishi misol bo’la oladi. 

 

3




Download 1,62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   119




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish