O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti



Download 7,16 Mb.
bet61/125
Sana04.02.2022
Hajmi7,16 Mb.
#430482
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   125
Bog'liq
O\'zbek dialektologiyasidan majmua

Turkiy qatlam: Bash, yo‘rek, b’r, bor (Toshkent Andijon), men (Toshkent), men (Andijon). O‘g‘‘l (Toshkent), og‘ul (Farg‘ona, Andijon), o‘che (Toshkent), ochaq (Farg‘ona), o‘pke (Toshkent), epke (Farg‘ona) o‘re (Toshkent), oraq (Farg‘ona), o‘rdey (Toshkent), erdek (Farg‘ona), chech (Toshkent), chach // chech (Farg‘ona, Andijon), s’r (Toshkent, Farg‘ona), semen (Toshkent), seman (Andijon), ch’chqen (Toshkent), ch’chqan (Andijon), t’ley (Toshkent), tere (Toshkent), taraq (Farg‘ona), tuzlu (Toshkent), uz’m (Toshkent), o‘zo‘m (Farg‘ona), kekre (Toshkent), chug‘urchu (Toshkent), chg‘rchq (Farg‘ona), s’gr // s’y’r (Toshkent, Farg‘ona),' sumey (Toshkent), shumek (Farg‘ona), chushey (Toshkent), toshek (Farg‘ona), qule (Toshkent), qulaq (Farg‘ona Andijon), qudu (Toshkent), qudug‘ (Farg‘ona), qar’sh (Toshkent), p’che (Toshkent), p’chaq (Farg‘ona), eru (Toshkent), ar’q (Farg‘ona), beshuv (Toshkent), besh’k (Farg‘ona), bute (Toshkent), butaq //putaq (Farg‘ona), belchu // belchug‘ (Toshkent), qepqe (Toshkent), qapqaq (Farg‘ona), elme (Toshkent, Farg‘ona), emech// emesh (Toshkent, Farg‘ona), eye, (Toshkent), eyaq (Farg‘ona), eg‘z (Toshkent, Farg‘ona), etuv // o‘tuv (Toshkent), enggey (Toshkent), ‘yek (Farg‘ona), k’gz // k’y’z (Toshkent, Farg‘ona), k’prey (Toshkent), k’rp’k (Farg‘ona), yurpsh (MK. 1, 443), kepeley (Toshkent), kepelek (Farg‘ona), kepaN (MK.1, 149), ‘s’rug‘ (Toshkent), Ksrxq (MK.1.125), jr (Toshkent), rr (MK.1.313), buk’r (Toshkent), bukr’
(Farg‘ona), bo‘kr! (MK. 1.366), bute (Toshkent), butaq (Farg‘ona), butaq // butaq (MK.1.358), b’ley (Toshkent), b’lek (Farg‘ona), bshak (MK.1.366), chuchuv (Toshkent), such1k (MK, 1.382), uneld’ (Toshkent), uyatt (Farg‘ona), uyattx (MK.1, 222), unn’qt’ (Toshkent), unuqt! (MK.1.223), ekt’ (Toshkent, Farg‘ona), eqgs (MK.1. 180), ‘shlend’ (Toshkent), 1shlald1 (MK. 1.290), ye:lad’ // y’g‘led’ // y’g‘led’ (Toshkent), 1g‘la§x(MK, 1, 283), ber’sh-kel’sh (Toshkent), kelsh-baryn
Tabiiyki, lahjadagi o‘zaro yoki yodgorliklar bilan yuz bergan tafovutlar so‘zlarda fonetik o‘zgarishlar, fonetik jarayonlar bilan ko‘proq bog‘liq. Ba’zan so‘zlardagi semantik ma’no munosabati ham o‘zaro tafovutni yuzaga keltirgan.
O‘zlashgan qatlam: O‘zlashgan qatlam nafaqat adabiy tilda, balki lahjalarda ham anchagina bo‘lib, ba’zan ularni aniq qaysi qatlamga tegishliligini aniqlash ham qiyin. Hozirgi o‘zbek adabiy tili va shahar guruh shevalarda shunday o‘zlashgan so‘zlar mavjudki, ular xudsi o‘z qatlamiday bo‘lib ketgan. Masalan, mel (Toshkent, Farg‘ona), adabiy imloda mol (arabcha), m’xnet (Toshkent) adabiy imloda mehnat (arabcha), g‘em (Toshkent), g‘am (Farg‘ona) (arabcha), zer’l (Toshkent) adabiy imloda zarur (arabcha), ez’z (Toshkent, Farg‘ona), adabiy imloda aziz (arabcha), ‘neg‘em (Toshkent), adabiy imloda in’om (arabcha), juvop (Toshkent, Farg‘ona) adabiy imloda javob (arabcha). q’mat (Toshkent), adabiy imloda qimmat (arabcha), next (Toshkent), adabiy imloda naqs (arabcha), um’r (Toshkent) adabiy imloda umr (arabcha), me:lum (Toshkent), adabiy imloda ma’lum (arabcha), xever (Toshkent), adabiy imloda xabar (arabcha), heyven (Toshkent), adabiy imloda hayvon (arabcha), derex (Toshkent), daraq// darax (Andijon, Farg‘ona), adabiy imloda daraxt (tojikcha), leden-neden (Toshkent, Farg‘ona), adabiy imloda nodon (tojikcha), tez (Toshkent, Andijon, Farg‘ona). Adabiy imloda tez (tojikcha), bechere (Toshkent), adabiy imloda bechora (tojikcha), darye (Toshkent), deyre (Andijon). Adabiy imloda daryo (tojikcha), sheher // sheer// she:r (Toshkent), adabiy imloda shahar (tojikcha), dos (Toshkent), adabiy imloda do‘st (tojikcha), nerx (Toshkent), nex (Andijon). Adabiy imloda narx (tojikcha), gosh (Toshkent), adabiy imloda go‘sht (tojikcha), meydon (Toshkent) adabiy imloda maydon (tojikcha), bezer (Toshkent), bezar (Andijon). Adabiy imlode bazor (tojikcha), dekan (Toshkent), deken (Andijon). Adabiy imloda do‘kon (tojikcha), ch’re (Toshkent), ch’raq (Andijon), adabiy imloda chiroq (tojikcha), she^ug (Toshkent), adabiy imloda shogird (tojikcha).
Arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar sheva vakillari nutqida xuddi o‘zbekchadek singib ketgan. Masalan: m’xnetch’ (Toshkent) (devletl’ (g‘eyretl’ (xeqs’z (‘xt’yetl’y (rez’l’y (me:murch’l’y (ar.ma’mur+o‘zb-lik), shexepche (hazirgi (ar hozir+o‘zb-gi), en’qlesh(terb’yele (Lahjada arab so‘zlari o‘zagiga tojikcha qo‘shimchalar yoki arabcha va tojikcha aralash qo‘shimchalar qo‘shilgan so‘zlar ham uchraydi. Masalan: beteqat (Toshkent) (< toj. Be-+ ar.toqat), bepah’m (< toj.be- +ar.fahm), belegerden (ves’yetneme (< ar+ toj), qvlegey (< ar+ toj), aslzede (< ar+ toj), qev’shdo‘z (< ar+ toj) va boshqalar.
O‘zbek xalqi bilan tojik xalqi juda uzoq vaqtdan buyon yaqin munosabatda bo‘lganligi sababli o‘zbek tiliga tojik tilidan juda ko‘p so‘zlar o‘zlashgan. SHahar guruh shevalarda ism guruhida va ravish turkumida arabcha so‘zlar anchagina.Masalan: Toshkent shevasida evez (adabiy imloda ovoz), eyne (adabiy imloda oyna), ege: (adabiy imloda ogoh), erem (adabiy imloda orom), erz’ (adabiy imloda orzu), eptev (adabiy imloda oftob), bednem (adabiy imloda badnom), better (imloda battar), bez’m (imloda bazm), bende (imloda banda), beng (imloda bangi), bey (imloda barg), b’yevon (imloda biyobon), begene (imloda begona), bemer (imloda bemor), bechere (imloda bechora), qelender (imloda qalandar), deremat (imloda daromad), desh (imloda dasht), endeze (imloda andoza), end’she (imloda andisha), ermen (imloda armon), ze (imloda zog‘), zeberdes (imloda zabardast), nerven (imloda narvon), kepter (imloda kaptar), gerden (imloda gardon), g’ye (imloda giyoh), gevher (imloda gavhar), lerze (imloda larza), nezen’n (imloda nozanin), nevro‘z (imloda navro‘z), peyendez (imloda poyondoz), peymen (imloda paymon), reven (imloda ravon), revshen (imloda ravshan), teshne (imloda tashna) va boshqalar.
Tojik tilidan o‘zlashgan so‘zlardan ba’zilari ayrim so‘zlarning qosil bo‘lishiga asos sifatida ham xizmat qiladi. Masalan, duterch’ (< toj.dutor+o‘zb-chi), rehberl’y (toj.rahbar+o‘zb.-lik), xursench’l’y (< toj.xursand+o‘zb-chilik), evrel (peslesh’p (derexs’z (Shahar shevalarida qaratqich kelishigi qo‘shimchasi adabiy tildan farqli ravishda o‘zakning tabiatiga qarab -n’ // -d’ /-t’ shaklida qo‘llaniladi. Masalan: qares’n’ ko‘rsetmay kett’ (Toshkent), s’zn’ ez’y’zge munas’p (And). Ulard’ uch og‘l bar (Andijon) n’chaqt sap’ (Farg‘ona).
Foydalanish uchun adabiyotlar:

  1. Shoabdurahmonov Sh. Karlukskoe narechie uzbekskogo yazja. T.: «Fan» 1983.

  2. Shoabdurahmonov Sh. O‘zbek adabiy tili va o‘zbek xalq shevalari. Toshkent. 1962.

  3. Nosirov Sh. O‘zbek tilining Qo‘qon shevasi. Toshkent, 1980.

  4. Ibrohimov S.I. O‘zbek tilining Andijon shevasi. Toshkent, 1967.

  5. Shermatov A. Qashqadaryo o‘zbek shevalari. Toshkent, 1972 .

  6. AlievA.Yu. O‘zbek dialektologiyasidan materiallar. Toshkent, 1991.



14-15-mavzular. Qipchoq, o‘g‘uz lahjasining muhim xususiyatlari
(4 soat
Reja:

  1. Qipchoq lahjasi. Uning eski o‘zbek va qozirgi o‘zbek adabiy tiliga munosabati.

  2. Qipchoq lahjasining unlilar tizimi, uning eski o‘zbek va hozirgi o‘zbek adabiy tiliga munosabati.

  3. Qipchoq lahjasining undoshlar tizimi, uning eski o‘zbek va hozirgi o‘zbek adabiy tiliga munosabati.

  4. Fonetik jarayonlar.

  5. Ohangdoshlik.

  6. O‘g‘uz lahjasining fonetik xususiyatlari.

  7. O‘guz lahjasining leksikasi.

  8. O‘g‘uz lahjasining morfologik xususiyatlari.


Download 7,16 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   125




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish