O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

 

---

                      
34 
3.2. Xalqaro turizmning boshlang‘ich davri  
 
Turizm  sohasida  birinchi  mutaxassislardan  biri  angliyalik  Tomas  Kuk  bo‘lib 
hisoblanadi.  U  baptistlar  pasteri  (ruhoniysi)  bo‘lib,  1843  yilda  birinchi  marta  570 
kishidan  iborat  etiqod  qiluvchilarni  to‘plab  Angliyaning  Lestera  va  Lafebaro 
shaharlari  o‘rtasida    turistik  guruhni  poyezda  sayohatga  olib  chiqadi  va  ommaviy 
turizmning  tashkil  etilishiga  asos  soladi.  Ekskursiyadagi  muvaffaqiyati  Tomas  Kuk 
uchun  shon-shuhrat  keltiradi.  Aynan  Kuk  turistlarni  chipta  (bilet)lar  narxini 
belgilashda  kattagina  skidka  berib  o‘z  ishini  rivojlantiradi.  U  anglichanlarning 
London  shahrida  o‘tkazilgan  Xalqaro  ko‘rgazmada  165  kishi  ishtirok  etishini 
ekskursiyalar tashkil etib ta’minlaydi. 
Tomas  Kuk  1855  yilda  birinchi  bor  angliyalik  turistlarni  to‘plab  Parijdagi 
Xalqaro  ko‘rgazmada  qatnashadi.  1851  yilda  «Tomas  Kuk  va  o‘g‘li»  sayyohlik 
kommersiyali  firmani  tashkil  qiladi.  1865  yilda  boy-badavlat  kishilarni  to‘plab  dam 
olish uchun  Shveysariyaga  sayohat  uyushtiradi. Shunday  qilib, u  hozirgi  zamonaviy 
turizm industriyasiga asos soladi. 
Bu  hodisalarga  ko‘p  hollarda  samolyot  inqilobi,  jumladan  transportdagi  tub 
o‘garishlar,  yangi  zamonaviy  transport  vositalarining  paydo  bo‘lishi,  temir  yo‘llar 
qurilishi sabab bo‘ladi. 
1838 yilda birinchi bor «Greytvestern» parrakli – vintli paraxodning qurilishi, 
u 68 pasajjirni Amerikadan Yevropaga olib borib quydi va shunday qilib Nyu-York 
va London shaharlari o‘rtasida muntazam kema qatnovi tashkil etildi. 1866 yil Tomas 
Kuk  ikkita  angliyalik  turistlar  guruhini  AQShga  borishni  tashkil  etadi.  1867  yilda 
«Kveyker Soti» paraxodi 60 kishidan iborat sayyohlarni o‘z bortiga olib, besh oylik 
dengiz sayohatiga boshlaydi. 
O‘sha  davrda  biznesning  yangi  sohasi  turizm  tez  orada  juda  ko‘plab 
tadbirkorlarni  o‘ziga  jalb  qila  boshladi.  Tomas  Kuk  firmasidan  keyin  Angliyada 
Treymza  va  sera  Lan  turistik  tashkiloti,  turistlar  siyosiy  assotsiatsiyasi, 
Velosipedchilar klubi kabi bir qancha yangi turistik tashkilotlar paydo bo‘la boshladi.  
Biroz  keyinroq  turistik  firmalar  va  agentliklar  Fransiyada,  Italiyada,  Shveysariya  va 
Yevropaning boshqa mamlakatlarida paydo bo‘la boshlaydi.  
XIX asr o‘rtalaridan boshlab Rossiyada ham turizmga bo‘lgan e’tibor kuchaya 
bordi.  Bu  davrda  Rossiyada  tabiatshunoslikka  qiziquvchilar  jamiyati,  Qrim  tog‘i 
klubi, Kavkaz tog‘i jamiyati kabi sayyohlik tashkilotlari tuzilib, keng tarqaladi. 1885 
yili  Peterburgda  L.Linson  turistik  tashkiloti  o‘z  faoliyatini  boshladi.  1899  yilda 
Moskvada  umumiy  ta’lim  o‘quvchilari  uchun  ekskursiyalarni  tashkil  etish  bo‘yicha 
Pedagoglar  jamiyati  komissiyasi  ish  boshladi.  1895  yilda  Qrim  -  Kavkaz  tog‘  klubi 
Yalta byurosi tashkil etildi. 
Rossiyada  uyushgan  ommaviy  turizmning  rivojlanish  bosqichi  1890  yillardan 
boshlanadi.  Bu  davrda  Rossiyaning  Qrim  va  Kavkaz  hududlarida  kurortlar, 
sanatoriylar  tashkil  etila  boshlaydi.  Bu  esa  turizmni  davolash  sog‘lomlashtirish 
sohasining  paydo  bo‘lishiga  olib  keldilar.    1914  yilda  Rossiyada  ikkita  eng  katta 
pasajjirlar tashiydigan teploxodlar («Buyuk knyazina Olga Nikolayevna» va «Buyuk 
knyazina  Tatyana  Nikolayevna»  qurilib  ishga  tushiriladi.  Qrim  va  Kavkaz 
mintaqalarida  turizmning  rekratsion  davolash,  sog‘lomlashtirish)  turi  rivojlana 

---

                      
35 
boradi. Sochi hududida «Kavkaz riverasi» majmuasi qurilib ishga tushiriladi. Majmua 
tarkibiga 360 nomerli 4 ta mehmonxona, 600 o‘rinli konsert zali, davolanish korpusi, 
kortlar, cho‘milish joylari  qo‘shiladi. 
Mamlakatda  «Ekskursiya  axboroti»,  «Maktab  ekskursiyasi  va  maktab 
muzeyi»,  «Rus  ekskursanti»  kabi  maxsus  jurnallar  bosilib  chiqa  boshladi.  Turistik 
tashkilotlar  ichida  D.M.Mamin  –  Sibiryak,  D.I.  Mendeleev,  V.V.  Vernadskiy, 
N.M.Prjevalskiy, P.P.Semenov - Tyan-Shanskiy, K.A.Timiryazev, I.P.Pavlov singari 
juda  ko‘plab  atoqli  olimlar,  sayohatchilar,  yozuvchilar,  jamoat  vakillari 
qatnashganlar.  Ekskursiyalar  faoliyatining  rivojlanishi  har  xil  ko‘rgazmalari 
muzeylar, tarixiy va madaniy yodgorliklar bilan hamkorlikda olib boriladi. 1872 yili 
Moskvada  Politexnika  muzeyi,  1873  yilda  esa  Tarixiy  muzeylar  ishga  tushirildi. 
Kareliyada  «Markaziy  suvlari»  kurorti  ishga  tushirilib  sog‘lomlashtirish,  davolash 
turizmi rivojlanishiga asos solindi. Rossiyaning ko‘pgina joylarida sog‘lomlashtirish 
va davolash maskanlari, kurortlari Staroy Russe, Kashino, Samara atrofida, (Sergeev 
Mineral  suvi)  Lipes,  Yaxta,  Kavkaz  Mineral  suvlari  tashkil  etildi.  XIX  asrda 
ekskursiyalar,  poxodlar,  sayohatlar  maktablarda,  oliy  o‘quv  yurtlarida  o‘qitilishi 
muhim usullardan biri bo‘lib, ilmiy geografik va o‘lkashunoslik axborotlarini yig‘ish 
uchun xizmat qiladigan soha bo‘ldilar. 
1882  yili  Rusiya  knyazi  Muqaddas  Yerga  borib  haj  ziyoratlarini  amalga 
oshirgandan so‘ng imperator Aleksandr III pravaslav Falastin imperatorlik jamiyatini 
tashkil  etish  uchun  buyruq  berdi.  Bu  ilmiy-xayriya  tashkiloti  Yaqin  Sharqda 
pravaslaviyani  doim  qo‘llab-quvvatlab  u  yerda  ibodatxona,  maktablar,  kasalxonalar 
qurib, muqaddas joyga sayohatlar uyushtirganlar. 
XX  asrda  ich-yonar  dvigatelli  avtomobilning  kashf  etilishi  insoniyat  uchun 
qulay  va  juda  tez  fursatda  harakat  qilish  uchun  imkoniyatlar  tug‘dirdi.  avtomobillar 
va  avtobuslar  yaratildi.  1903  yilda  amerikalik  aka-uka  Raysilar  tomonidan  matorli 
samolyot  yaratildi  va  bir  vaqtning  o‘zida  u  Yevropa  osmonida  paydo  bo‘ldi. 
Dengizda suzuvchi poroxodlar ham mukammallashib boraboshladi. O‘z davri  uchun 
gigant  bo‘lgan  laynerlari  qurildi.  Jumladan,  «Sirius»,  «Luzitaniya»,  «Mavritaniya», 
«Imperator»,  «Faterland»,  «Titanik»  kabi  katta  suv  sig‘imiga  ega  va  tezligi  yuqori 
bo‘lgan passajjirlar tashuvchi transport vositalari paydo bo‘ldi. Amerika va Yevropa 
o‘rtasida  muntazam  qatnovchi  «Kuin  Meri»  rusumli  okean  layneri  qurilib  ishga 
tushirildi.  Dengiz  va  havo  transportining  taraqqiyoti  xalqaro  pasajjirlarni  tashish  va 
ular sonining o‘sishiga imkoniyatlar tug‘dirdi.  
1901  yilda  tuzilgan  Rossiya  turistlar  jamiyati  mamlakatda  turizmni  keng 
ko‘lamda  rivojlantirish uchun katta  rol o‘ynaydi.  Turistlar  jamiyati  a’zolari  turli xil 
ekskursiyalarni  ya’ni  yayov,  (piyoda),  vilosipedda,  chang‘ida,  otda  baydarka  va 
paruslarda tashkil qilganlar. Jamiyat a’zosi A.Pankratov vilosipedda birinchi bor yer 
sharini 15 yilda aylanib chiqadi.