O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi sayyora abduraximovna masharipova san’AT, arxitеktura va shaharsozlik tarixi

O’RTAVAYAQINSHARQDAVLATLARIARXITEKTURASI 
 
O‘rta va Yaqin Sharq davlatlari O‘rta asrlardagi arxitekturasi feodal ijtimoiy-iqtisodiy 
tuzum rivojlanishi va yagona din - islom dining keng tarqalishi bilan bog‘liq edi. 
VII asrda Arabiston yarim orolida kuchli musulmon davlati — Arab xalifaligi tashkil 
topadi.  Arab  xalifaligi  yirik  bosqinchilik  urushlari  o‘tkazib,  VII  -  VIII  asrlar  davomida 
Falastin,  Suriya,  Mesopotamiya,  Misr,  Shimoliy  Afrika,  Piriney  yarim  orolining  janubiy 
qismi, Eron va O‘rta Osiyo davlatlarini zabt etadi. Zabt etilgan barcha davlatlarda islom 
dini keng tarqaladi. Arab xalifaligi poytaxti oldin Madina, keyinroq Makka shahri edi. Zabt 
etilgan joylarda islom dini bilan bir qatorda arab tili va vezuvi ham keng tarqatildi. Buning 
natijasida bir qator arab davlatlari tashkil bo‘ldi. Suriya, Falastin, Iroq, Misr, Tunis, Jazoir, 
Marokash  va  boshqalar.  Bir  qator  davlatlar  -  Eron,  Ozarbayjon,  Afg‘oniston  va  O‘rta 
Osiyo  davlatlari  islom  dinini  qabul  qilishadi,  ammo  til  jihatidan  bu  davlatlar  o‘z 
madaniyatini saqlab qoladi. 
Eron  va  O‘rta  Osiyo  davlatlari  qadimdan  yuksak  madaniyati  va  o‘ziga 
sos 
arxitekturasi  bilan  ajralib  kelgan.  Arablar  bu  davlatlarni  zabt  etib,  shu  joyda  mavjud 
madaniyat  va  arxitektura  yutuqlaridan  bahramand  bo‘lishadi.  Natijada  yagona 
xususiyatlarga ega yangi madaniyat va arxitektura shakllanadi. Islom arxitekturasi bino va 
inshootlar turlari, kompozitsion va konstruktiv yechimining o‘ziga xos ko‘rinishlari bilan 
boshqa  arxitekturaviy  yo‘nalishlaridan  keskin  farq  qiladi.  Diniy  inshootlar  -  masjid, 
maqbara,  rninora  va  madrasalar  bilan  bir  qatorda,  jamoat  binolari  ham  keng  tarqaladi. 
Jamoat  binolaridan  yopiq  bozorlar,  yirik  karvonsaroylar,  hammom  va  sardobalar  keng 
ko‘lamda  quriladi.  Musulmon  shaharlari  ma‘muriy,  savdo  va  madaniyat  markazlariga 
aylanadi.  Shaharlarda  madrasa,  maktab,  kutubxona,  observatoriya  va  ilmu  fan 
rivojlanishiga  xizmat  qiladigan  boshqa  binolar  quriladi.  Shaharlar  baland  mudofaa 
devorlari bilan o‘ralgan uch qismdan iborat edi: Ark - hukmdorlar qasri va saroylari hamda 
ma‘muriy binolar joylashgan shahar markazi; Shahriston - savdo markazlari va bozorlar, 
masjidlar hamda oddiy xalq yashaydigan uy-joylar joylashgan shahar asosiy qismi; Rabot - 
hunarmandchilik ustaxonalari va dehqonchilik bilan shug‘ullanadigan aholi yashaydigan 
shaharning atrof qismlari. 

---

 
67