O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti tarix fakulteti

Turkiston ASSRda arxiv 

ishi 

Муаммоли савол: Совет даврида архив ишида қандай 

ижобий ўзгаришлар рўй берди? Архивлар ишида 

қандай салбий ҳолатлар мавжуд эди? 

---

 

16 

DAF  hujjatlari  ekspertiza  qilinib,  doimiy  saqlash  uchun  ajratib  olingan 

hujjatlar tartibga solindi va ro’yxatlashtirildi. 1924 yilga kelib barcha saqlanayotgan 

arxiv materiallarining uchdan bir qismi tartibga solib bo’lingan edi. 

Arxiv  hujjatlarini  tartibga  solish,  ulardan  ilmiy  va  amaliy  maqsadlarda 

foydalanish  imkonini  berdi.  Arxiv  tashkilotlari  hujjatlar  ko’rgazmalarini  tashkil 

etdilar,  idoralarga  ma’lumotnomalar  berdilar,  qiroatxonalar  orqali  hujjatlardan 

foydalanishni yo’lga qo’ydilar. 

 

1924-1925  yillarda  O’rta  Osiyoda  milliy-

davlat  chegaralanishi  o’tkazildi.  Natijada 

O’zbekiston  SSR  va  boshqa  ittifoqdosh 

hamda  muxtor  respublika  va  viloyatlar 

tashkil qilindi. Turkiston ASSR ning yagona arxiv fondi yangi tuzilgan respublikalar 

o’rtasida quyidagi tartibda tuzildi. O’rta Osiyo va ittifoqdosh ahamiyatga ega bo’lgan 

arxiv fondlari O’rta Osiyo Markaziy arxivida – Toshkentda saqlanadigan bo’ldi. Har 

bir  respublikaga  oid  arxiv  fondlari  shu  respublikalarga  berildi.  Lekin  O’rta  Osiyo 

Markaziy Arxivi tuzilmaganligi bois O’rta Osiyo ahamiyatiga ega arxiv fondlari ham 

O’zbekistn  arxiv  boshqarmasiga  berildi.  Shunday  qilib,  O’zbekiston  arxiv  fondida 

nafaqat  respublika  tarixiga  balki  O’rta  Osiyo  tarixiga  doir  materiallar  saqlanadigan 

bo’ldi.  

O’zbekiston SSR MIK va XSKning 1925 yil 22 iyulg’ qarori bilan “O’zSSR 

arxiv  ishlari  Markaziy  boshqarmasi  to’g’risida”gi  nizom  tasdiqlandi.  Bu  nizomga 

ko’ra  respublikada  yagona  DAF  tashkil qilindi.  Bu  fondga  hukumat,  savdo,  sanoat, 

kooperativ,  kasaba  uyushmalari  tashkilotlari  arxivlari,  shuningdek  diniy  va  shaxsiy 

arxivlar kiritiladi, deb ko’rsatildi. 

Viloyatlarda  arxiv  byurolari  tashkil  etildi.  1925  yilda  Farg’ona,  Samarqand, 

Toshkent, Zarafshon viloyat arxiv byurolari, 1926 yilda esa Xorazm, Qashqadaryo va 

Surxondaryo viloyatlari arxiv byurolari ochildi. 

1930 yil 9 aprelda O’zSSR MIK Prezidiumi qarori bilan O’zSSR arxiv ishlari 

boshqarmasi  “O’zbekiston  SSR  Markaziy  arxiv  boshqarmasi”  deb  o’zgartirildi. 

O’zSSR  Markaziy  arxiv  boshqarmasi  (MAB)  huzurida  O’zSSR  Oktyabrp  inqilobi 

Markaziy davlat arxivi va O’zSSR Markaziy Tarix arxivi tashkil qilindi. Farg’ona va 

Samarqand shaharlarida ularning bo’limlari tashkil etildi. 

Yuqorida  ko’rsatib  o’tilgan  qarorda  idoralar  davlat  arxiviga  faqat  doimiy 

saqlanadigan 

hujjatlarnigina  topshirishlari 

uqtirildi. 

Vaqtincha 

(3-10 

yil) 

saqlanadigan  hujjatlarni  idoralarning  o’zlari  maxsus  komissiya  tuzib  yo’q  qilishi 

ta’kidlandi. Bu qoida davlat arxivlari ishini ancha yengillashtirdi. 

1931  yil  20  maydagi  hukumat  qaroriga  asosan  ma’muriy  jihatdan  markaziy 

Arxiv  boshqarmasi  O’zSSR  MIKga  bo’ysundirildi.  Mazkur  qarorga  binoan  kasaba 

uyushmalari  arxivlari  MDA  tarkibiga  kiritilgan  edi.  1933  yilda  O’zSSR  Kasaba 

uyushmasi  harakati  markaziy  arxivi  tashkil  qilindi.  Bu  arxiv  1942  yilgacha  faoliyat 

ko’rsatdi va yana O’zR MDAga qo’shib yuborildi. 

1934 yil iyulda SSR MIK qarori bilan O’zbekiston harbiy arxivi tashkil qilindi. 

1945 yil oxirida bu arxiv tugatildi va uning fondlari Moskvadagi SSSR Qizil Armiya 

Markaziy Arxiviga olib ketildi.