157
Agarda rux, qo‘rg‘oshin va ularni birikmalarini
yuqori uchuvchanligidan
foydalanilsa, ma’lum sharoitlarda uchadigan jismlarni vozgon shaklga o‘tkazish
mumkin. Vozgon asosan rux va qo‘rg‘oshin oksidlaridan iborat bo‘ladi, qoldiqda
esa klinker bo‘ladi. Klinkerda boshqa elementlardan bir boshqa mis va nodir
metallar bor. Bunday tiklovchi-distilyasion kuydirish rux keklarini qayta ishlashda
keng tarqalgan va velsevlash usuli deb nomlangan.
Velsevlash yoki vels – jarayon
aylanadigan trubali pechda, 1000-1200
o
C
harorat oralig‘ida o‘tkaziladi. Haroratning yuqori qiymati shixta eruvchanligi bilan
cheklangan, qaysi butun jarayon davomida qattiq holatda bo‘lishi kerak.
Shixta tarkibiga tiklovchi modda koks kiritiladi. Bunda jarayonni dastlabki
daqiqalarida quyidagi reaksiyalar ro‘y beradi.
ZnO + C = Zn
gaz
+ SO
ZnSO
4
+ 2C = ZnS + 2 CO
2
ZnO + Fe
2
O
3
+ FeO =ZnO + FeO · Fe
2
O
3
Gaz fazasida SO ni oksidlanishi yuqori haroratni ushlab turishga
ko‘maklashadi:
2SO + O
2
= 2SO
2
+ Q
rux bug‘lari esa oksidlanadi:
Zn + 0,5 O
2
= ZnO + Q
va gaz oqimi bilan chang ushlash sistemasiga chiqariladi.
Pechning birinchi qismida deyarlik to‘la rux sulfati
va qisman rux ferriti
ajraladi. Buning natijasida ruxni sulfid va oksid turlari oshadi. Pechning ikkinchi
qismida reaksiyalar oqib o‘tishi natijasida oksid va ferritlar keskin kamayadi.
Pechning o‘rta qismida rux oksidi kremniy dioksidi bilan o‘zaro bog‘lanib
silikatlar ko‘payishiga olib keladi.
Temir rux va qo‘rg‘oshin ferriti, magnetit va gematit shakllarda albatta
velsevlashga kelgan kekda bo‘ladi. Bu temir pechning
ikkinchi yarmida oksid va
sulfidlardan metallik holatiga aktiv tiklanadi. Buning natijasida qo‘shimcha rux
qiyin tiklanadigan moddalardan vozgon shaklga o‘tadi:
ZnS + Fe = FeS + Zn
158
(2ZnO ∙ SiO
2
) + 2Fe = (2FeO ∙ SiO
2
) + 2Zn
gaz
ZnO + Fe = FeO + Zn
gaz
Shunday qilib, velsvlash jarayonining yakunida pechning reaksion
massasida ruxni oksid, sulfid va silikat shakllari kamayadi. Klinkerda ruxni qolgan
miqdori, %: 0,1-1,0 % tashkil qiladi. Klinkerda rux quyidagi shakllarga uchraydi,
sulfid 45; silikat 17; alyuminat-ferrit 20; oksid 18.
Velsevlash davrida temir ruxni ajralib chiqishiga ko‘maklashadi.
Faqat
1180
o
S da (2FeO∙SiO
2
) – FeO evtektikasi eriydi va qattiq cho‘kma (nastыl) paydo
bo‘lishiga olib keladi. Undan tashqari, temirni uglerodlanishini chunun hosil qiladi
va ular yirik zuldir turiga aylanadi. Shu sababli vels pechda 1150
o
C yuqori harorat
zonasi iloji boricha kisqa bo‘lishi kerak.
Qo‘rg‘oshin kekda quyidagi shakllarda bo‘ladi, %: sulfat 60; ferrit 10-15;
silikat 10-15; sulfid 5-10. Velsevlash davrida qo‘rg‘oshinnisulfid va oksidi par
holatiga o‘tib vozgon tarkibiga kiradi.
Pechning birinchi yarmida qo‘rg‘oshin sulfatini sulfdgacha intensiv
tiklanishi bo‘ladi:
PbSO
4
+ 2 C = PbS + 2CO
2
PbS qisman uchib vozgonga o‘tadi, qolgan qismi
esa mis va temir sulfidlari
bilan shteyn hosil qiladi. Sulfatni qismi ajraladi va oksid hosil qiladi:
PbSO
4
= PbO ∙ SO
3
Qo‘rg‘oshin birikmalari o‘zaro bog‘lanib metallik qo‘rg‘oshin hosil qilishlari
mumkin:
PbS + PbSO
4
= 2 Pb + 2SO
2
PbS + 2 PbO = 3 Pb + SO
2
Metallik qo‘rg‘oshinpar holatiga o‘tmaydi va klinkerda to‘planadi.
Klinkerda qo‘rg‘oshinni qoldiq miqdori 0,5-0,8 %. Klinkerdagi shakllari, %: metal
40; sulfid 29; alyuminat 25; oksid va silikat 6. Mis, oltin va kumush velsevlash
davrida to‘lik klinker tarkibiga o‘tadi..
159
Velsevlash jarayoni uzunligi 100 m dan ko‘proq bo‘lgan
quvur simon
pechda olib boriladi. Uning diametri 2-2,5 m. Pech gorizontga nisbatdan 3-5
burchak gradus qiyalikda joylashgan. Pechni ichki sirti futerlangan.
Pechga yuklanadigan materiallarni kattaligi 5-10 mm bo‘lishi kerak. Koksni
shixtadagi miqdori qayta ishlanadigan moddani og‘irligini 35-45 % tashkil qiladi.
Pechda shixta barabanni 1 ayl/min tezligida aylanishida aralashtiriladi va bosh
qismidan pastga qarab siljayadi. Odatda shixta pech xajmini 15-20 % egallaydi.
Kuydirishda ajralib chiqadigan gazlar sovutiladi va changdan tozalaniladi.
Katta o‘lchamli changni shixtani mexanik ajralib chiqqan bo‘ladi va changni
umumiy qismidan 5-6 % tashkil qiladi. Bu chang ushlanib
yangitdan vels pechda
yuklanadi. Mayda vozgonlarda 60-70 % rux bor. Ular filtrlarda ushlanib mustaqil
qayta ishlanadi. Ruxni vozgonga ajralib o‘tishi 90-93 % tashkil qiladi,
qo‘rg‘oshinesa – 90 %. Pechning nisbatlik ishlab chiqish unumdorligi bir sutkada 1
m ishchi xajmdan taxminan 1 t shixtani tashkil qiladi.Klinkerni
taxminiy tarkibi,
%: 0,9-6 Cu; 0,7-2 Zn; 0,5-1,5 Pb; 2—4- Fe; 15-20 C; 2-20 g/t Au; 50-200 g/t Ag.
Do'stlaringiz bilan baham: