O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. A. Rasulov, V. A. Grachev

 
asosiy 
prinsiplari
 
Mashinasozlikda quyma qotishmalarni suyuqlantirishda shixta birlamchi va 
ikkilamchi metallardan, maxsus tayyorlangan ligaturalar, flyuslar hamda 
yoqilg‗idan (agar yoqilg‗i qattiq bo‗lsa) tashkil topadi. Shixtaning tashkil etuvchi 
materiallari shixta komponentlari deb ataladi. Vazifasiga ko‗ra ular metall-shixtaga, 
flyuslar va yoqilg‗iga bo‗linsa, maqsadga muvofiq bo‗ladi, Shunday qilib, shixta 
materiallarining ko‗pchiligi uchta to‗plamdan iborat bo‗ladi: 
, 
-
, 
bu yerda: 
— metall shixta materiallari to‗plami, 
— ishlatiladigan yoqilg‗i 
turlari to‗plami, 
— flyuslar to‗plami. 
Metall shixta materiallari to‗plami: 
, 
-
, 
bu yerda: M
1
, M
2
va h.k. — shixtani tashkil etuvchi materiallar. 
M = {E
1
, E
2
,…,E
i
}; M
j
= {E
1
, E
2
,…,E
ρ
} — shixta kompo-nentlaridan har 
birini xarakterlaydi; E
1
, ..., E
i
,E
ρ
— shixta komponentlarida mavjud ma‘lum 
elementlar simvoli. 
Shixta materiallarini tanlash — tanlab olinayotgan to‗plamda kimyoviy tarkibi 
talab etiladigan elementlarning mavjudligi prinsipi bo‗yicha amalga oshiriladi, 
Masalan, agar 
— cho‗yanni suyuqlantirish uchun zarur bo‗lgan shixta 
materiallari to‗plami bo‗lsa, u holda 
* 
+
va 
* 
+
bo‗ladi. Shixta tarkibiga asosiy komponentlar sifatida shixtani tashkil etuvchi 
to‗plamlar kesishmasida yotuvchi elementlar kiritiladi: 
, 

---

21 
Masalan, cho‗yan va poflat uchun 
* +
, jez uchun 
* +
va h.k. 
Bir xil elementlar mavjud bo‗lgan shixtada M
1
= M
2
bo‗ladi, lekin shixta 
elementlar miqdori bilan farqlanishi mumkin. 
Shixtani tashkil etuvchi M
sh
= {E
1
,E
2
,..., E
ρ
} elementlar to‗plami shixta 
komponentlari to‗plamlarining birlashmasidir: 
⋃
Agar suyuqlantirish vaqtida elementlar shixtadan qotishmaga kirmasa (masalan, 
birorta elementning bug‗lanishi natijasida), u holda qotishma tarkibi shixta 
materiallari to‗plamining birlashmasidan iborat bo‗ladi: 
⋃