O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qo‘qon davlat pedagogika instituti

Ma’ruza mashg’ulotlari 

 

41 

 

pragmatik, aksiologik, jamoaviy, individual tarbiya farqlanadi. 

 

9.4. Aqliy tarbiya vositalari.  

Tarbiya vositasi — kam o‘rganilgan pedagogik kategoriya hisoblanadi. Biroq oxirgi 

yillarda  ushbu  muammoni  o‘rganish  dolzarbligi  oshganligi  kuzatilmoqda.  Sababi 

maktab,  o‘qish,  kitob,  o‘qituvchi  nutqi,  ota-ona  so‘zi  bolaga  ta’sir  etishning,  shaxs 

rivojlanishi  va  shakllanishining  asosiy  omili,  yagona  manbai  bo‘lmay  qoldi. 

Pedagoglar  shaxsni  ijtimoiylashuvi,  muhitni  pedagoglashtirilayotganligi,  ta’limiy 

muhitni  yaratilishi  to‘g‘risida  ko‘plab  fikrlar  bildirmoqdalar.  Bu  o‘z  navbatida 

yoshlarni  shakllanishida  maktab  va  o‘qituvchidan  tashqari  boshqa  omillarni  ta’siri 

yuqori bo‘layotganligidan dalolat beradi. Aqliy tarbiya vositalariga ommaviy axborot 

vositalari  ma’lumotlari,  kompyuter  va  internet,  reklama  va  ommaviy  madaniyat, 

yoshlar madaniyati, globallashuv, axborotlashuv jarayonlari kiradi.  

Boshqacha  aytganda  zamonaviy  bola,  o‘smir,  o‘spirin  axborotlar  makonida 

yashayapdi  va  shakllanmoqda.  Pedagogik  maqsadlarga  erishishda  tarbiyachilardan 

barcha  manbalarni,  omillarni,  vositalarni  mazmun-mohiyatini  bilish  talab  etiladi. 

«vosita»  tushunchasi  izohli  lug‘atlarda  bir  necha  ma’nolarni  bildiradi.  Vosita  bu 

birinchidan  –  maqsadga  erishishdagi  harakat  usuli,  ikkinchidan  –  biror  narsa  uchun 

qo‘llaniladigan  predmetlar,  moddiy  qadriyat,  uchinchidan  –  falsafa,  iqtisodda 

«vosita»  xomashyo,  inson  faoliyati  ob’ekti,  ishlab  chiqarish  uchun  dastlabki  

material,  to‘rtinchidan,  pedagogikada  ta’lim-tarbiya  jarayonida  qo‘llaniladigan 

mehnat qurollari, narsa va predmetlar yig‘indisi.  

Yuqoridagilardan  kelib  chiqib  aqliy  tarbiya  vositasi  deganda,  birinchidan–umumiy 

ma’noda  barcha  ijtimoiy,  madaniy,  tabiiy  borliqni,  barcha  ijtimoiy  institutlar  va 

sivilizatsiyani  yaratishni,  ikkinchidan–tarbiya  jarayonida  qo‘llaniladigan  narsa  va 

predmetlarni tushunamiz.  

O‘z navbatida narsa va predmetlar o‘z joyida turganda tarbiya vositasi bo‘la oladimi 

,degan  savol  tug‘iladi.  V.I.Juravlevning  fikricha,  buyum  va  narsa  tarbiya  vositasi 

emas,  u  qachonki  tarbiyalanuvchi  faoliyatida  ishtirok  etsagina  tarbiya  vositasi  bo‘la 

oladi.  

V.S. Selivanovaning fikricha, tarbiyalanuvchilarning faoliyat turlari (o‘qish, mehnat, 

o‘yin, muloqot) bu tarbiyaning fundamental vositalaridir. Pedagogika va psixologiya 

inson  o‘z  malakalarini,  xulq-atvor  modelini,  qadriyatlari,  hissiyotini  odamlar  bilan 

muloqot  qilish  jarayonida  shakllantiriladi  va  rivojlantiradi  deb  ta’kidlaydi.  Shuning 

uchun  pedagog,  sinf  rahbari  tarbiya  maqsadiga  erishish  uchun  tarbiyalanuvchlarni 

turli faoliyatlarini tashkil etishni bilishi kerak.  

Har  qanday  maktabda  bolalarni  darsdan  tashqari  faoliyatlarini  tashkil  etish 

o‘qituvchining asosiy ish sohasi hisoblanadi.  

---