O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qo‘qon davlat pedagogika instituti

Ma’ruza mashg’ulotlari 

 

124 

 

- maqbullik; 

- tartibga solish, tartibga solish qobiliyati; 

- tuzatish va tarbiyalash qobiliyati va boshqalar. 

Biroq,  "me'yor"  dan  barcha  og'ishlar  halokatli  bo'lishi  mumkin  emas,  shuningdek, 

buzilmas  variantlar  ham  mavjud;  har  qanday  holatda,  deviant  xulq-atvorning  o'sishi 

jamiyatdagi  ijtimoiy  qayg'uga  ishora  qiladi  va  o'z  ifodasini  salbiy  shakllarda  ham 

topishi va yangi ijtimoiy tafakkur, xulq-atvorning yangi stereotiplari paydo bo'lishini 

aks ettirishi mumkin. 

Deviant  xatti-harakatlar  ijtimoiy  me'yorlar  va  kutishlarga  mos  kelmasligi  deb  tan 

olinganligi  sababli,  me'yorlar  va  kutishlar  nafaqat  turli  xil  jamiyatlarda  va  har  xil 

davrlarda, balki bir vaqtning o'zida bir xil jamiyatdagi turli guruhlar orasida ham har 

xil  (huquqiy  normalar  va  "qonun",  kattalar  va  yoshlarning  me'yorlari,  "bohemlar" 

xulq-atvori  qoidalari  va  boshqalar.),  "umumiy  qabul  qilingan  me'yor"  tushunchasi 

juda  nisbiy  va  shuning  uchun  nisbatan  deviant  xatti-harakatlar.  Eng  umumiy 

tushunchalar asosida deviant xatti-harakatlar quyidagicha ta'riflanadi: 

- shaxsning harakati 

- ijtimoiy hodisa. 

Normativ  uyg'un  xatti-harakatlar  quyidagilarni  nazarda  tutadi:  aqliy  jarayonlarning 

muvozanati (xususiyatlar darajasida), moslashuvchanlik va o'zini o'zi aktuallashtirish 

(xarakterli  xususiyatlar  darajasida),  ma'naviyat,  mas'uliyat,  vijdonlilik  (shaxsiy 

darajada).  Xulq-atvor  normasi  shaxsiyatning  ushbu  uchta  tarkibiy  qismiga 

asoslangani  kabi,  anomaliyalar  va  og'ishlar  ham  ularning  o'zgarishi,  og'ishi  va 

buzilishlariga  asoslanadi.  Shunday  qilib,  insonni  jamiyatda  qabul  qilingan 

me'yorlarga  zid  bo'lgan  va  o'zini  nomutanosiblik,  o'z-o'zini  realizatsiya  qilish 

jarayonini  buzish  shaklida  yoki  o'z  xatti-harakatlarini  axloqiy  va  estetik  nazoratdan 

chetlashish shaklida namoyon qiladigan harakatlar (yoki individual harakatlar) tizimi 

deb ta'riflash mumkin. 

Devidlik  muammosi  dastlab  sotsiologik  va  kriminologik  asarlarda  ko'rib  chiqila 

boshlandi,  ulardan  M.Veber,  R.Merton,  R.Mills,  T.Parsons,  E.Fomm  va  boshqalar 

kabi  mualliflarning  asarlari  alohida  e'tiborga  loyiqdir;  mahalliy  olimlar  orasida  B.S. 

Bratusya,  L.I.  Bozovich,  L.S.  ,  MEN  VA.  Gilinskiy,  I.S.  Kon,  Yu.A.  Kleyberg, 

M.G.Broshevskiy va boshqa olimlar. 

Deviant  xulq-atvorni  o'rganishning  boshlanishida  "anomiya"  tushunchasini  (ish  "", 

1912) kiritgan E. Dyurkgeym edi - bu jamiyatning normativ tizimining buzilishi yoki 

zaiflashishi holatidir, ya'ni. ijtimoiy disorganizatsiya. 

Deviant  xatti-harakatlarning  sabablarini  talqin  qilish  ushbu  ijtimoiy-psixologik 

hodisaning  mohiyatini  anglash  bilan  chambarchas  bog'liqdir.  Deviant  xulq-atvor 

muammosiga bir nechta yondashuvlar mavjud. 

---