O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi qo’qon davlat pedagogika instituti

Ta’limning ko’rsatmalilik qoidasi 
“Xotirada dalili bor hamma narsalarni yaxshiroq, tezroq va o’ngay eslab 
qoladi” degan A.R.Beruniy. 
“Birdaniga ko’p sezgilar yordamida idrok etish mumkin bo’lgan narsalarni 
iloji boricha bir necha sezgilar ishtirokida idrok etish lozim”, deb ko’rsatgan Ya.A. 
Komenskiy. Mashhur pedagog K.D.Ushinskiyning quyidagi fikri ta’limda 
qimmatlidir. “Siz bolaga qandaydir bir nechta noma’lum so’zni o’rgating, u bu 
so’zlarni bilib olguncha uzoq vaqt ketadi va behuda bosh qotiradi, lekin suratlar 
vositasida o’rgatilganda, yigirma so’zni o’quvchi hash-pash deguncha o’rganib 
oladi”. 
Ko’rsatmalilik qoidasi ta’limning yetakchi qonun - qoidalarini ham amalga 
oshirishda juda muhim didaktik masalalarni o’z ichiga oladi, ayniqsa: 
1.
Bayon qilayotgan temaning harakteriga mos keladigan ko’rsatma 
materiallardan to’g’ri foydalanish. 

---

41 
2.
Ta’limda qo’llaniliyotgan ko’rsatma materiallar o’quvchilarning yaqqol va 
kokret obrazli idrok qilishini ta’minlashi. 
3.
Ko’rsatma materiallar orqali o’quvchilar obyektiv borliqdagi narsa, xodisa va 
voqyealar bilan, ularning xususiyati, belgilari va bir - biri bilan bog’lanish 
vositalari bilan tanishadilar. 
4.
Ko’rsatma 
materiallarining 
ko’rsatmali 
bo’lishi 
ilmiy 
bilimlarni 
mustahkamlashini ta’minlab qolmay, o’quvchilar diqqatining barqarorligini 
oshiradi, ijodiy tashabbuslarining rivojlanishiga yordam beradi. 
Ko’rsatma qurollar o’tilayotgan mavzuning hajmi, harakteri, mazmuni va sinf 
o’quvchilarining saviyasiga qarab xilma - xil bo’lishi mumkin. Maktabda 
qo’llaniladigan ko’rsatma materiallarni ikki guruhga ajratish mumkin. 
5.
Buyum va narsalarni aslicha tabiiy holicha ko’rsatuvchi materiallar: 
o’simliklar, hayvonlar, gerbariylar. 
a)
Tasviriy ko’rgazma qurollar: rasm, surat, fotosurat, kinofilm, diafilm. 
b)
Simvolik tasvirlanishni ko’rsatuvchi materiallar: geografiya va tarix qartalari. 
c)
Sxematik materiallar: sxema, tablisa, diagramma. 
O’qituvchining ta’limni muammoli tashkil etishda ko’rsatmalarining o’rni va 
amaliy ahamiyati beqiyosdir. Ammo ba’zi o’qituvchilar ta’limda ko’rsatmalilikdan 
foydalanishda nuqsonlarga yo’l qo’yishadi. Masalan, tayyorlangan ko’rsatmali 
qurollardan aniq ta’limiy maqsadni nazarda tutmaydi. Yoki ko’rsatiladigan rasm 
sxema va boshqa tasviriy materiallar kichkina barcha o’quvchilar yaxshi ko’rib 
idrok qila olishmaydi. Shuning uchun ko’rsatmali materiallar chiroyli, chizmalari 
aniq va o’quvchilarning bilish qobiliyatlarini rivojlantirishga hamda ta’limni 
muammoli o’zlashtirishga amaliy yordam bermog’i darkor. Darsda ta’limning 
ko’rsatmali 
tashkil 
etilishi 
o’quvchilar 
tomonidan 
o’zlashtirilayotgan 
materiallarning qiziqarli, tez va ongli o’zlashtirishga hamda mustaqilligini 
rivojlantirishda 
muhim 
rol 
o’ynaydi. 

---

42 
6. Bilimni puxta va mustahkam o’zlashtirish qoidasi. 
A.R.Beruniy o’qitish jarayonida bolalarga tushunarli bo’lmagan so’zlarni 
quruq yodlashga asoslangan ta’limni qattiq qoraliydi. 
Puxta o’zlashtirishning harakterli belgisi bilimni mustahkam esga (xotirada) 
saqlab qolinishdadir. Puxta o’zlashtirish uchun qaytarish (takrorlash) va mashq 
g’oyat katta ahamiyatga ega. Qaytarishda faqat ilgari o’zlashtirilgan 
materiallargina esga tushurilmay, o’zlashtirgan bilimlarning noaniq, tumanli bo’lib 
qolgan tomonlari oydinlashadi va to’ldiriladi. O’tilgan materialni qaytarish-
xotirada qayta tiklash bir necha yo’l bilan olib boriladi. Qaytarishning ahamiyati 
haqida A.R.Beruniy “Bilim takrorlash va qaytarish mevasidir”. 
Qaytarish turlari darsning qaysi bosqichida qo’llanishi mumkinligi va 
o’tilayotgan mavzuning harakteriga bog’liqdir. 
O’tilgan mavzularni asosiy va markaziy masalalar yuzasidan qaytarishning 
ahamiyati katta. Odatda bunday takrorlashlar bir qancha mayda temachalarni o’tib 
bo’lgach, temachalar o’rtasidagi bog’lanishlarni aniqlash, umumlashtirish 
maqsadida qaytariladi. 
Kudalik takrorlash. Har kuni har bir dars yuzasidan olib boriladigan 
takrorlashdir. 
Takrorlashning ikkinchi turi maxsus takrorlashdir. Odatda bunday takrorlash 
katta temalarni o’tib bo’lgach, shuningdek, ma’lum bir chorak ichida o’tilgan 
materiallar yuzasidan olib boriladi. Maxsus takrorlashning keng tarqalgan turi 
o’quv 
yili 
oxirida 
alohida 
ajratilgan 
soatlarda 
o’tkaziladi. 
7. Ta’lim jarayonida o’quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini xisobga 
olish va tushunarli qilib o’qitish qoidasi. 
Ta’lim jarayonida har bir sinf o’quvchilariga xos umumiy xususiyatlarni ham 
shu sinfdagi har qaysi o’quvchining individual xususiyatini xisobga olgan holda 
ish ko’rish muhim didaktik ahamiyatga egadir. Ibn Sino, Beruniy o’qitish 
jarayonida bo’lgan tushunarli bo’lmagan so’zlarni quruq yodlashga asoslangan 
ta’limni qattiq qoralaydi. Beruniy yozadi: “Tushunish yodlashdan yaxshiroq va 

---

43 
afzaldir”. Beruniy pedagogik g’oyalaridan eng muhimi bilimni puxta va 
mustahkam egallash zarurligidir. “Bilimning shunday bo’lishi kerakki, u 
yalang’ochligingda ham o’zingda qolsin, bilimingni hammomdagi qo’llik ham 
yuvolmasin”. Bilimlarning o’quvchilarga tushunarli bo’lishi ta’limda samarador 
bo’lish uchun Beruniy quyidagilarga amal qilishni tavsiya etadi: 
- 
sezgi organlarning ma’lumotlariga ko’ra... bilishni davom ettirish; 
- 
fanni 
o’rganayotganda 
fikrlash, 
xotiralab 
esga 
olish 
zarur; 
- o’rganiyotgan ilmlarni to’la bilib olish uchun, o’sha ilmni tashkil etib to’rgan 
elementlarini puxta o’rganib chiqish; 
bilishda oddiydan murakkabga, ma’lumdan noma’lumga, yaqindan uzoqqa, 
osondan 
qiyinga, 
dalillardan 
xulosalarga 
qarab 
borish; 
- uzoq o’tmishga oid bilimlarni o’rganishda shu ilm, fan tarixini o’rganish; 
- hodisalarni, fan asoslarini bir-birlariga taqqoslashtirib, solishtirib har tomonlama 
chog’ishtirb o’rganish va h.k. 
O’quvchilarga ta’lim berishda bayon qilinayotgan bilim bolalarga tushunarli 
bo’lish kerak. Shu bilimlarning tushunarli bo’lishi uchun ularning yosh va 
individual xususiyatlari hisobga olinadi. Ana shuning uchun ham yangi bilimlarni 
bayon qilish, o’tilgan materialni mustahkamlash, uyga vazifa toptirish ham, 
mustaqil ish va qo’shimcha mashg’ulotlar o’tkazish paytida bolalarning yosh va 
individual xususiyatlarga amal qilinadi. 
O’qitishning bolalarga tushunarli bo’lishi qoidasida ta’limning ikki tomoniga 
e’tibor beriladi. 
1.
O’quv materiallarining harakteri-mazmuni va hajmi shu sinf o’quvchilarining 
yosh xususiyatlariga mos bo’lishi. 
2.
Sinf uchun belgilangan bilim hajmi shu sinf o’quvchilarining saviyalariga 
mos bo’lishi. 
Darsda berilayotgan bilimlarning bolalar tomonidan puxta o’qib olinishga 
erishish uchun mustahkam rejaga amal qilinishi, mazmuni va hajmi to’g’ri 

---

44 
belgilangan bo’lishi, materiallardan lo’nda xulosalar chiqarishi materiallarning 
ishonchli bo’lishi uchun fakt, misol, dalillar keltirish – ko’rsatmali qurollardan 
foydalanish, nutqning ravon va tushunarli bo’lishi, materiallarning turmush bilan, 
o’quvchilarning shaxsiy tajribalari bilan bog’lab olib borish talab qilinadi. 
Ta’limni tushunarli bo’lish qoidasi o’quv ishlarini osonlashtirib, soddalashtirib 
yuborishni rad etadi. 
Mashhur pedagog Burxoniddin Zarnudjiy “O’quvchiga ta’lim yo’lida 
qo’llanma” asarida “Har biringiz muruvvatni egallashga hayrixohlik bilan intiling, 
biroq bulardan eng dolzarbi, bu - kishilarda bilimlarni takrorlashdir. Sen 
bilimlarni 
faqat mana shu olti holatda
, o’zlashtirishining zarur bo’ladi”. Bular: aql - 
farosatlilik, kuchli istak, chidamlilik, ozgina yeyimlik va ichimlik, o’qituvchi 
ta’limi va bilim olish uchun yetarli vaqt. 
Klassik pedagogik namoyondalar ta’limning o’quvchilarga mos bo’lishi 
yuzasidan bir qator qoidalarni ishlab chiqqanlar. Ular “didaktikqoidalar” 
debyuritiladi: 
1.
Osondanqiyingaqarabborish. 
2.
Ma’lumdan noma’lumga borish. 
3.
Soddadan murakkabga borish. 
4.
Yaqindan uzoqqa qarab borish. 
Ya.A.Komenskiymazkurqoidagata’rafberibbundaydebyozganedi: 
“O’quvmateriallarinishundaytaqsimlabchiqishlozimki, 
avvalbolajudayaqinvaaniqnarsalarni, 
so’ngraunchauzoqbo’lmagannarsalarni, 
keyinuzoqroqvanihoyat, enguzoqnarsalarnibilibolsin”.