O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Afrasiyob, Marv, Axsikent, Buxoro, Urganch, Qanqa, Shohruxiya, Kesh, Nasaf va 
boshqalarda olib borilgan keng ko’lamli arxeologik izlanishlar va ularni yozma manba 
materiallari  bilan  qiyosiy  solishtirishlar  tufayli  bu  davr  shahar  madaniyati, 
shaharlarning tarkibi, ularning tevarak – atrof aholi punktlari bilan o’zaro iqtisodiy va 
madaniy  aloqalari,  shaharlarning  hunarmandchilik  va  savdo-sotiq  salohiyati,  karvon 
yo’llarining  yo’nalishi,  ichki  va  tashqi  bozor,  har  bir  shahar  hayotida  ustivor 
hisoblangan ishlab chiqarish tarmoqlari o’rganiladi.  
O’rta  Osiyo  shaharlari  o’rta  asrlarning  rivojlangan  davrida  juda  jo’shqin 
taraqqiy etadi. Manbalarga ko’ra, IX-X asrlarda shahar aholisi Movarounnahr umum 
aholi  sonining  25-30%  ni  tashkil  etgan.  XI  asrdan  shaharlarning  ijtimoiy-iqtisodiy 
qiyofasi  o’zgaradi.  Ular  to’laligicha  hunarmandchilik  va  savdo-sotiq  markazi 
qiyofasini  olgan.  Shuningdek,  shaharlarning  u  yoki  bu  hunarmandchilik  tarmoqlari 
bo’yicha ixtisoslashuvi jadallashadi. Masalan, Qadimgi Farg’onaning poytaxt bo’lgan 
Axsikent,  Toshkent  vohasining  Ohangaron  daryosi  havzalarida  qad  ko’targan  qator 
shaharlarda - Tunkent, Namudlig’, Dahketda metallurgiya sanoati jadal rivojlanadi. 
Shaharlar  maydoni  kengayadi,  shahriston  va  uning  atrofida  joylashgan  rabodlarda 
iqtisodiy hayot taraqqiy etdi. 
Somoniylarning  mamlakatni  boshqaruv  tizimidagi  markazlash-tirish  siyosati 
uning  iqtisodiy  jihatdan  yuksak  darajada  rivojlanishiga  xizmat  qildi.  Shaharlar  o’sdi 
va  ularning  iqtisodiy-savdo  aloqalari  mustahkamlandi.  Masalan,  arab  tarixchi  va 
geograflarining  ta’kidlashicha  birgina  Shosh  va  Iloqda  bu  davrda  50  dan  ortiq 
shaharlar bo’lgan. Arxeologik materiallar va yozma manba’larga ko’ra, Shosh – Iloq 
vohasi  IX-X  asrlarda  Movarounnahrning  irik  metallurgiya  xom  ashyosi  bazasi 
bo’lgan.  Arab  tarixchisi  Makdisining  xabariga  qaraganda,  bu  zaminda  oltin  va 
kumush  konlari  ko’p  bo’lib,  naqshiga  tillo  suvi  berilgan  Shoshning  keramika 
mahsulotlari  Sharq  olamida  mashhur  bo’lgan.  Arxeologik  materiallarning  guvohlik 

---

berishicha  Shosh  -  Iloq  vohasida  metallurgiya  sanoati  bilan  bir  qatorda 
hunarmandchilikning  kulolchilik  va  shishasozlik,  to’qimachilik  yo’nalishlari  ham 
yuksak darajada rivojlangan edi. 
X  asr  oxirlaridan  Movarounnahrda  Qoraxoniylar  davlati  shakllandi. 
Qoraxoniylar  mamlakatni  boshqarishda  somoniylar  davlat  boshqaruv  tizimidan 
foydalanadi.  Shuningdek,  pul  zarb  etish  an’analarini  ham  qabul  qilganlar.  Buxoro, 
Iloq  shaharlarida  kumush  pul  zarbxonalari  bo’lgan.  Bu  haqda  arab  tarixchisi  Ibn