35
1. Axloqshunoslikning asosiy tushunchalari.
2. Axloqiy tamoyillar, me’yorlar va ularning amaliy ahamiyati
3. Axloqiy madaniyat va kasbiy odob mummosi.
4. Shaxs axloqiy tarbiyasi.
5.1.Axloqshunoslikning asosiy tushunchalari.
Axloqshunoslikdagi tushunchalar (kategoriya) ning shaklari xilma-xil bo’lib, mazmunida
axloqshunoslik talab qiladigan jarayonlar ifoda etiladi. Kategoriya – yunoncha so’z bo’lib, ta‘rif berish,
fikr aytish ma‘nolarni anglatadi.
Muhabbat va nafrat- axloqshunoslikda juft kategoriya (tushuncha) bo’lib hisoblanadi. Muhabbat
bosh mezoniy tushuncha bo’lib, barcha asosiy tushuncha va tamoyillarga ta‘sir qiladi.
Muhabbat me‘yorlar, an‘analar, qonunlarga buysunmaydi. Lekin, yuksak axloqiylik ifodasi tarzida
insonga o’lkan mas‘uliyat yuklaydi, uni jasoratga chorlaydi.
Muhabbat – insonni tashqi va transtsendental olam bilan bog’laydigan, uni yolgizlikdan olib
chiqadigan buyuk kuch. Muhabbatning obe`kti go’zallikdir. Insonning ona tabiatga, yoriga, ota-onasiga,
Vataniga … bo’lgan muhabbatni… Inson o’zi o’zgaga aylanganida, o’zganio’ziga aylantira olganida
haqiqiy muhabbat egasi hisoblanadi.
Muhabbat inson axloqiy hayotining cho’qqisi, komillik belgisidir. Haqiqiy muhabbat g’oyalari
yoshlar tomonida doimiy axloqiy ideal tarzida qabul qilanadi: Farxod va Shirin, Romeo va Juletta, Otabek
va Kumush va hokazolar. Demak, muhabbatni shaxs erkinligining axloqiy zarurat sifatidagi o’ziga xos
ko’rinishi, baxtga erishuvning asosiy omili deyish mumkin.
Muhabbat-oliy tuyg’u, shu ma‘noda u oliy tushuncha. Muhabbatning ziddi-nafrat bo’lib, u ham
muhabbat singari keng qamrovli tushuncha emas.
Nafratning aksi muhabbat tarzda namoyon bo’ladi, obe`ktdan chetlashishni, undan
begonalashishni taqozo qiladi. Hazar, jirkanch hissi nafratning kundalik turmushdagi tor, «mayda»
ko’rinishdir . Nafrat g’azabdan keskin farq qiladi. U g’azabga o’xshab, o’z obe`ktini yo’hotishga
intilmaydi, undan faqat yuz beradi. U muhabbatga zid holda noinsoniy, adolatsiz, noinsoflarcha
munosabati tufayli ko’zg’aladigan hissiyot deyish mumkin.
Ko’rinishidan nafrat kishida yoqimsiz taassurot o’ygotsa-da, ko’p hollarda u illat emas, axloqiy
fazilat sifatida insonning vijdonliligidan, botiniy jasoratidan dalolatdir.
Nafratdan tashqari yana rashk tushunchasi mavjud bo’lib, u ijtimoiy hodisa emas, ko’p hollarda
jinsiy munosabat bilan yonma-yon keladi. Muhabbat egasi o’z sevgisini va sevgilisini qizg’anib, asrab
qolishga harakat qiladi. Ana shu qizg’anish hissi me‘yordan oshib ketganda rashkka aylanadi. Rashkning
mohiyati xudbinlikka borib taqaladi. Ba‘zi hollarda rashk fojiaga olib kelishi mumkin.
Ezgulik va yovuzlik -u inson faoliyatining muhim tomoni, asl mohiyatini anglatadi
Ezgulik – insonga eng kuchli ma‘naviy lazzat bag’ishlaydigan, uni ijtimoiy shaxsga aylantirib, u
haqiqiy baxtga olib boruvchi fazilat; shaxsni komilikka, jamiyatni esa yuksak taraqqiyotga yetkazuvchi
yuksak qadriyatdir.
Ezgulik va yovuzlik keng qamrovli bo’lib, ijtimoiy xususiyatga ega. Shu tufayli amaliyotda
qaxramonlik, vatanparvarlik, insonparvarlik, jasurlik singari tamoyillarni o’z ichiga oladi. Masalan,
insonparvarlik – odamzot qadri, erkinlik va qobiliyatlarini har tomonlama namoyon bo’lishi uchun
kurashish, kishilarning baxt-saodati, teng huquqliligi, adolatli hayotning taqdim etishga intilishini
ifodalaydigan g’oya va qarashlardir. Bu jarayon insonni ezgulikka yetaqlaydi.
Ezgulik axloqiy ideal bilan bog’liqdir va inson faoliyatini baholash xususiyatiga ega. U odam
bolasini ulug’lik va tubanligini ulchaydigan taroziga uxshaydi. Ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va
yomonlik kategoriyasiga uxshasada, ular o’rtasida farq bor. Ezgulik ijtimoiy xususiyatga ega, yaxshilik
shaxsning odobiga, hulqiga bog’liq bo’lgan ijobiy hodisadir. Unda mardlik, ochiq ko’ngillilik, halollik
singari axloqiy me‘yorlar mujassamlashgan. Biroq, u kaxramonlik, jasorat, vatanparvarlik kabi tamoyillar
darajasiga ko’tarila olmaydi. Alisher Navoiy ezgulik bilan faoliyat ko’rsatdi. Uning asarlari yuzlab yillar
mobaynida zavq – shavq ulashib, kishilarni komillikka chorladi. U ko’plab yaxshilik qildi, muxtoj
odamlarga yordam berdi.
