O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi

4.3.  Magmatizm. 

Yerning  ichki  kuchlari  ta‘siri  ostida  paydo 

bo’ladigan yer qa‘rida suyulgan moddalarning litosferaga singib kirishi 

yoki  yer  yuziga  oqib  chiqishi  bilan  bog’liq  bo’lgan  jarayonlar 

magmatizm  deyiladi.  Avval  ko’rsatib  o’tilganidek  magma  jinslari  sial 

qobig’iga  singib  litosferaning  turli  chuqurliklarida  qotadi  yoki  yer 

yuziga  oqib  chiqadi.  Bu  jarayonlarning  kechishi  ikki  xil  omil  bilan 

bog’liq,  ya‘ni  litosferaga  ta‘sir  qiladigan  magmaning  bosim  kuchi  va 

unga  qarshilik  ko’rsatadigan  litosfera  massasining  qarshilik  ko’rsatish 

kuchlari  orasidagi  o’zaro  nisbati  bilan,  litosfera  qatlamlarida  yoriq  va 

darzlarning  mavjudligi  va  boshqa  buzilgan  mintaqalarning  mavjudligi 

bilan bog’liq. 

Shunga  muvofik  magmatizmning  effuziv  magmatizm  yoki 

vulqonizm, intruziv magmatizm yoki plutonizm turlari ajratiladi. 

Intruziv  magmatizm.  Magma  massasining  yer  po’stiga  singib 

kirishi ikki yo’l bilan sodir bo’ladi. Birinchidan magmatik massa uning 

joyini o’zgartirishidan o’zini namoyon qiladigan tebranma harakatlar: 

2.Tog’  jinsi  qatlamlarining  burmalarga  bukilishiga  olib  keluvchi 

burma hosil qiluvchi harakatlar: 

3.Tog’  jinsi  qatlamlarining  uzilishiga  olib  keluvchi  harakatlar 

zilzilalarni  keltirib  chiqaradi  va  yer  qobig’ini  kuchli  silkinishiga  va 

ayrim  yerlarda  bir  lahzada  tog’  jinslarining  chatnab  ketishiga,  yorilib 

ketishiga sabab bo’ladi.  

Yer  po’stining  kuchsiz  va  kichik  amplitudali  tektonik  harakatlar 

harakteriga-

xos  bo’lgan  qismini  uning  platformasi,  kuchli  va  tez 

o’zgaruvchan, katta amplitudali harakatiga mansub bo’lgan qismiga ega 

geosinklinal deyiladi. 

Namoyon  bo’lgan  vaqtiga  ko’ra  tektonik  harakatlar  hozirgi 

zamon, yangi va qadimiy turlarga bo’linadi.