|
4.2.Ichki tabiiy xavfli jarayonlar. Ichki tabiiy xavfli
jarayonlarga magmatizm, yer po’stining harakati va seysmik hodisalar
Muhitning zarralari to’lqin yo’nalishi bo’yicha siljiydi.
Ko’ndalang to’lqinlar jismlarning davriy surilishiga yoki shaklining
o’zgarishiga olib keladi. Yer yuzasida zilzilaning epitsentrida qattiq va
gazsimon muhit chegarasida y
uza to’lqinlari hosil bo’ladi.
Bu to’lqinlar ko’ndalang urilish (ta‘sir qilish) xususiyatiga ega va
epitsentrdan har ega va epitsentrdan har tomonga yer po’stining eng
yuqori qavati bo’ylab tarqaladi hamda jinslarning to’lqinsimon
deformatsiyalanishiga olib keladi.
Zilzilaning kuchi, soni va davom etish muddati turlicha bo’ladi.
Kuchli zilzilalar vaqtida to’lqin zarbalari bir necha ko’p yillar ichida
qaytarilib turadi. Masalan: 1966 yil 26 aprelda Toshkentda bo’lgan
zilzila vaqtida 3 oyda 600 ta zarba qayd qilingan.
Zilzila ta‘siridan tuproqning tebranishi maxsus qurilma
seysmograf yordamida o’lchanadi.
Seysmografning asosiy ishchi qismi ma‘lum bir yuzada
tebranadigan mayatnigi hisoblanadi. Zilzila vaqtida zarba ta‘sirida
mayatnikning shtativi tuproq (er yuzi) bilan birga ogadi mayatnik esa bu
harakatdan inertsiya ta‘sirida shtativining asosidan ортда šолади.
Natijada mayatnik tebranadi va uning o’tkir uchi harakatlanayotgan
tasmaga chizadi. Zilzilaning kuchiga qarab to’lqin amplitudasi turlicha
bo’ladi va zilzila harakatining chizma tasviri bunyodga keladi.
Zilzilalar tabiiy ofatlar ichida eng dahshatlisi va katta
vayronagarchilik keltirganliklari uchun, odamlar qadimdan zilzilaning
kuchini aniqlashga harakat qilganlar va ularning vayron qilish
oqibatlarini kamaytirish usullarini qidirishgan.
Zilzilalar odatda murakkab va turli ko’rinishda namoyon bo’ladi.
Ularning sodir bo’lishidan avval sodir bo’lish jarayonida va so’ngra,
turli seysmik hodisalar ro’y beradi. Bo’larga misol qilib, tog’ jinslari
zarralarining yuqori chastotada tebranishi natijasida hosil
bo’ladigan yer
ostining gumburlashini ko’rsatish mumkin. Tog’ jinslarida asta-sekin
yig’ilgan kuchlanish ularning mustahkamlik chegarasidan ortgandan
so’ng, yer massasining to’satdan siljishi bilan bog’liq bo’lgan impuls,
tebranishning hosil
bo’lishiga olib keladi.
Kuchli zilzilalar vaqtida sodir b
o’ladigan seysmik hodisalarga
silkinish va yer qobig’ining to’lqinsimon harakati ham kiradi. Agar
jinslar yetarli darajada egiluvchanlikga ega bo’lmasalar to’lqinsimon
harakat yer yuzasida qayd qilinadi. Masalan: 1902 yilda Gvatemalada
bo’lgan zilzila vaqtida to’lqin qaytargich to’lqinsimon bukilgan , 1891
yilda Yaponiyada esa tuproqda balandligi 30 santimetrgacha, uzunligi 3-
10 metrgacha bo’lgan to’lqinsimon relef hosil bo’lgan. Andijon zilzilasi
(1902 yil) vaqtida temir yo’l relslari uzilgan.
40
45
k
iradi. Ko’pgina olimlar ichki tabiiy jarayonlarni vujudga keltiruvchi
asosiy energiya manbai deb radiogen issiqlikni, ya‘ni yer paydo bo’lishi
jarayonida, to’plangan, og’ir, turg’un bo’lmagan elementlarning
parchalanishi natijasida hosil
bo’lgan issiqlikni asosiy energiya manbai
deb hisoblaydilar. Yer qa‘rida hosil bo’lgan bu issiqlik energiyasi
jinslarning issiqlik o’tkazuvchanligi juda kichik bo’lganligi sababli juda
uzoq vaqt (milliard yillar) saqlanib qoladi.
Litosfera bilan mantiyaning chegara qismida termodinamik
muvozanat buzilsa (harorat ortsa yoki bosim kamaysa), o’ta zichlangan
moddalar suyuq holatda o’tadi. Suyulish natijasida moddalarning
zichligi keskin pasayadi, hajmi katta miqdorga ortadi. Natijada bu
qizigan suyuq moddalarning litosferaga singib kirishi uchun sharoit
yaratiladi va suyuq moddalarning differentsiatsiyasi boshlanadi. Yer
qa‘rining bunday qismlaridan yuqorida joylashgan cho’kindi qatlamlar
cho’ka boshlaydi, natijada toshqobiq jinslari sinib yirik yoriqlarni hosil
qiladi va suyuq qizigan moddalar bu yoriqlardan yer yuziga oqib chiqa
boshlaydi. Yerning bunday qismlarida botiq yuzalar hosil
bo’ladi. Bu
hodisalardan tashqari yer qobig’ining pasayishi ham V.Ye.Xainning
fikriga ko’ra, yer qa‘ridagi moddalarning zichlanishi ham sabab bo’lishi
mumkin.
Shunday qilib, yer qa‘ridagi moddalarning radiogen issiqlik
ta‘sirida uzluksiz o’zgarish jarayoni, yer yuzasida vulqon hodisalari va
yer po’stining harakati (tebranish) ko’rinishida o’zini nomoyon qiladi.
Ko’pchilik ichki jarayonlarni uzoq vaqt o’tgandan so’ng payqab olish
mumkin. Vulqon otilishi va zilzilalarni esa ularning namoyon bo’lish
vaqtida kuzatish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
