O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

14 

15 

---

  

hosil 

qiluvchi minerallar, 10% dan kam bo’lsa ikkinchi darajali aktsessor 

minerallar  deyiladi.  Minerallar  tog’  jinslarida  birlamchi  va  ikkilamchi 

bo’lishi mumkin. Birlamchi minerallar tog’ jinsi bilan bir vaqtda paydo 

bo’ladi  va  ularning  tarkibida  deyarli  o’zgarmagan  holda  saqlanib 

qoladilar.  Ikkilamchi 

minerallar esa tog’ jinslari shakllanib bo’lganidan 

so’ng  sodir  bo’ladigan  geologik  jarayonlar  natijasida  hosil  bo’ladilar. 

Tog’  jinsining  ma‘lum  bir  turi  uchun  birlamchi  bo’lgan  minerallar, 

boshqas

i uchun ikkilamchi bo’lishi mumkin. Masalan: kaolinit (gilning 

minerali)  granitlarda  ikkilamchi  mahsulot  hisoblanadi,  kimyoviy 

cho’kindilarda esa, birlamchi mahsulotdir. 

Tog’  jinslaridagi  kristall  donalarining  shakli  xilma-xil  bo’lib, 

asosan minerallarning kristallanish qobiliyatiga va uning ajralib chiqishi 

tartibi  bilan  bog’liq.  Tog’  jinslarining  mineral  tarkibini  aniqlash, 

ularning tarkibiy qismini o’rganishga imkon bersa, tog’ jinslari qanday 

hosil 

bo’lgan  degan  savolga  ularning  strukturasi  va  teksturalarini 

o’rganish javob beradi. 

Tog’  jinsining  strukturasi  (ichki  tuzilishi)  tog’  jinslari  tarkibiy 

qismining  (mineral  bo’laklarining)  qattiqligi,  shakli  va  o’zaro 

munosabati  bilan  bog’liq  bo’lgan,  tuzilishining  o’ziga  xos  belgilarini 

ko’rsatadi. Tekstura tog’ jinsini tashkil qiluvchi mineral bo’laklarining 

fazoda  joylashishi  va  taqsimlanishini  ko’rsatuvchi  belgilar  yig’indisini 

ko’rsatadi.  Jinslarning  tashqi  ko’rinishida  tekstura  katta  masshtabdagi 

tuzilish  belgilarini- 

qatlamlanganligini,  g’ovakliligini,  yaxlitligini 

ko’rsatadi. 

Tog’  jinslari  hosil  bo’lish  sharoitiga  (genezis)  qarab  shartli 

ravishda uchta sinfga bo’linadi. 

1.Magmatik  yoki  vulkan  tog’  jinslari.  Ular  tabiiy  silikat 

eritmalarining (magma, lava) sovushi va qotishi natijasida hosil 

bo’ladi. 

2.CHo

’kinditog’ jinslari. Ular yer yuzasida ilgari mavjud bo’lgan 

tog’  jinslari  va  minerallarning  nurashi,  so’ngra  bu  mahsulotlarning 

mexanik  va  kimyoviy  yo’l  bilan  yotqizilishi,  hamda  organizmlarning 

hayot faoliyati yoki chirishi natijasida hosil 

bo’ladi. 

3.Me

tamorfik (o’zgargan) tog’ jinslari. Bu guruhdagi tog’ jinslari 

katta chuqurliklarda yuqori harorat, katta bosim va magmatik uchoqdan 

ajralgan  gaz  va  bug’  mahsulotlarining  magmatik,  cho’kindi  va  ilgari 

metamorfizatsiyaga uchragan jinslarga ta‘siri natijasida hosil bo’ladi.