O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti “Neft va gaz” fakulteti

Tik 
silindrsimon 
rezervuarlar. 
Silindrsimon 
tik 
rezervuarlar–neft 
mahsulotlarini saqlaydigan idish deb qaraladi. Ular gorizontal idishlarga nisbatan kam 
joyni egallaydi, tayyorlanishida kam metall sarflanadi, foydalanish uchun qulay, 
ichidagi suyuqlikni oddiy usul bilan almashtirish imkonini beradi. Hozirgi vaqtda
foydalanib turilgan tik silindrsimon rezervuarlar hajmi 25-100000 m
3
gacha bo’ladi. 
Ko’pgina rezervuarlar standartlashtirilgan, qolganlari esa maxsus loyihalar asosida 
tayyorlanadi. Rezervuarlar zichlashtirilgan grunt va qalinligi 0,6-0,1 m bo’lgan qum 
yostig’i ustiga joylashtiriladi. Bundan maqsad idish tagligini korroziyadan saqlash 
hisoblanadi. Qum asosining yuqorigi qatlamiga bitum yoki mazut suriladi. Asosi tik
o’qli konus formasiga ega; markazdan chetki nuqtasigacha bo’lgan qiyalik 1:20 ga teng, 
asosning diametri rezervuar tagligi diametridan 1-1,2 m ga katta bo’lishi kerak. 
Rezervuarning qumli asosi yoyilib ketmasligi uchun atrofiga qalinligi 0,25-0,3 m ga 
teng bo’lgan betonli yoki toshli devor quriladi. Yaqin vaqtlargacha jahon sanoatida 
rezervuarlar metall listlardan yig’ish usuli boyicha tayyorlangan. Shu usul boyicha 
barcha rezervuarlar zavodning o’zida yig’iladi; zavod sharoitida bundan tashqari 
fermalar, narvonlar va maydonlarni tayyorlaydilar. Rezervuarni yig’ishdan oldin, uning 
tagligi, ya’ni o’rnatiladigan joyi tayyorlanadi. Avval rezervuarlarning pastki qismi 
ya’ni, tagligi listlar bilan yig’ilib, aylana shaklida tayyorlanadi. Listlar payvandlash 
orqali yig’iladi. Payvandlash markazdan atrofga qarab olib boriladi. Rezervuarning 
korpusi listlardan belbog’ boyicha yig’iladi. Listlar va belbog’lar bir-biriga 
payvandlanganda tiklik boyicha payvand choklari bir to’g’ri chiziqda yotmasligi zarur. 
Har bir belbog’ni payvandlashda ularning diametrini pastdan yuqoriga qarab 
kichiklashtirib, teleskop yoki zina shakliga keltiriladi. 
36.3-rasm. Tik-tsilindrsimon rezervuarni rulonli usul bilan yig’ish. 1-rulon; 2-
markaziy ustun; 3-taglik; 4-qoplash shiti; 5-narvonsimon panjara. 
Tik silindrsimon rezervuarlarning o’lchamlari nisbatan tejamli balandligi, ya’ni 
berilgan hajmga ko’ra minimal darajadagi metall sarfiga qarab aniqlanadi. Agar 
belbog’lardagi listlarning qalinligi bir xil deb qarasak, rezervuar balandligi N quyidagi 
formula orqali aniqlanadi: 
3
2
2
s
v
Н



(36.1) 

---

299 
bu yerda: v-rezervuar hajmi;

-korpus qalinligi; s-alohida belbog’ning 
qalinligi. 
Belbog’ qalinligi har xil bo’lgan rezervuarlar balandligi: 


e
r
Н
.

; (36.2) 
bu yerda:
e
r
.

-metall belbog’ning ruxsat etilgan kuchlanishi;

-rezervuardagi 
suyuqlikning solishtirma og’irligi. 
Rezervuarning hajmi va balandligini bilgan holda diametrini aniqlash mumkin. 
Belbog’lar sonini N ga, bo’lak listlarning kichikligiga va halqasimon payvand 
choklarning tipiga bog’liq ravishda aniqlaymiz. Rezervuar devoriga gidrostatik bosim 
ta’siri yuqoridan pastga tomon uchburchak qonuni boyicha tarqaladi. Devorning eng 
yuqorigi belbog’iga bosimning ta’siri nisbatan kamroq, lekin list qalinligini 4 mm. dan 
kam olish mumkin emas. Qolgan belbog’lar listlarining qalinligi rezervuar suyuqlik 
gidrostatik bosimiga bo’lgan qarshiligi va rezervuardagi 0,002 MN/m
2
ga teng bo’lgan 
ichki bosimi sharoitlaridan kelib chiqqan holda quyidagi formula bilan topiladi: 
С
D
h
e
r









.
2
; 
(36.3) 
bu yerda:
h
-rezervuar suyuqlik bilan to’ldirilganda suyuqlikning yuqorigi sirtidan 
o’rta qismigacha bo’lgan masofa; 
φ-tik choklarning mustahkamlik koeffitsienti; 
S-korroziyaga qo’shimcha. 
Rezervuarlarning ustini yopish zavodlarda olib boriladi. Yopish alohida 
transportabel shitlar yordamida olib boriladi. Shit usti qalinligi 2,5 mm bo’lgan boyicha 
list bilan qoplangan karkasdan iborat. Shitlarning chetki qismi rezervuar korpusiga 
mahkamlanadi. Boshlang’ich qismi esa rezervuar o’rtasida joylashtirilgan quvurli yoki 
panjarali stoyka tayanchga mahkamlanadi. Juda katta rezervuarlarni yopishda maxsus 
fermalardan foydalaniladi. D diametrli rezervuarlar uchun fermalar quyidagi formula 
orqali topiladi: 
5
D
n



; 
(36.4) 
Rezervuarlarni hisoblashda devorga tomning o’z og’irligidan tashqari, qor va 
shamol ta’siri ham o’rganiladi. 
Keyingi yillarda zavodlarda rezervuarlarni o’ramli usul bilan qurish yo’lga 
qoyilgan. Bu esa montaj ishlarini industirlashtiradi va davomiyligini ta’minlaydi, 
bundan tashqari yuqori sifatli payvandlashni ta’minlaydi. Taglik va korpus 
tayyorlangandan keyin rulon ochiladi. silindrsimon rezervuarni rulon usuli bilan yig’ish 
36.3-rasmda ko’rsatilgan. Juda katta rezervuarlarda pastki belbog’lar listlarning 
qalinligidan kattaroq bo’ladi, shuning uchun korpusni rulonga aylantirish yordamchi 
qurilma orqali amalga oshiriladi. Rezervuarda ruxsat etilgan bosim vakuum qiymati 
oshmasligi uchun ular, bosim oshganda gazni chiqaradigan va aksincha vakuum hosil 
bo’lganda atmosferadan (maxsus gaz quvurlaridan) havo yoki gazni kiritadigan 
boshqaruvchi qurilmalar bilan jihozlanadi. Amaliyotda rezervuardan foydalanishda bu 
qurilmalar umumiy holda “nafas oluvchilar” deb nomlanadi. Bu ibora rezervuarga neft 

---

300 
mahsulotlarini qoyishda gaz fazadagi neft mahsulotlar bug’larining ko’tarilishida “katta 
nafas olish” va rezervuarda harorat oshishi bilan (quyosh nuri ta’sirida) mahsulotlarni 
bug’lanib chiqishi yoki aksincha, harorat kamayishi bilan (kechqurun) havo gaz 
kirishidagi “kichik nafas olish” farqlanadi. Neft mahsulotlarining atrofga “katta nafas 
olish” va “kichik nafas olish” orqali yo’qotilishining oldini olish zarur. Bunga qarshi 
ko`rashishning foydali usullari quyidagilardan iborat: rezervuarlar o’rtasida gaz sathini 
saqlab turish bog’lami tashkil qilinadi; rezervuarlarni “nafas oluvchi” yoki “suzuvchi” 
tom bilan jihozlash; rezervuarlarning tomchi ko’rinishidagi yoki sharsimon shakllar 
yaratiladi. Odatdagi sharoitlarda “suzuvchi” tomli rezervuarlardan foydalanish nisbatan 
samarali hisoblanadi. 
“Suzuvchi”, ya’ni harakatlanuvchi tomli rezervuarlar tik silindr shaklida bo’ladi, 
unda doimo mahsulot ustida suzuvchi metall disk ponton bo’ladi. U to’liq suyuqlik 
yuzasini egallaydi. Diskning suzuvchanligini uni 2 qavatli devorli qilib tayyorlash yoki 
yengil metall pontonlardan foydalanish yo’li bilan ta’minlanadi. Ko’pgina 
mamlakatlarda juda katta rezervuarlar uchun bir qavatli va to’liq perimetri boyicha 
ponton o’rnatilgan “suzuvchi” tomlar ishlatiladi. Ponton tomning 20-25% qismini 
tashkil qiladi. Tomning vakuum ta’sirida buzilishining oldini olish uchun tomga 
o’rnatilgan vakuum klapanlar havo kirishini ta’minlaydi. Agar rezervuar statsionar tom 
bilan jihozlanmagan bo’lsa, u holda suv “suzuvchi” tom orqali drenaj sistemasida 
shlanglar yoki quvurlar orqali chiqariladi. Disk va rezervuar devori orasidagi masofa 
maxsus zichlashtiruvchi yordamida zichlanadi. Zichlashtiruvchi mexanik (qattiq) va 
yumshoq (elastik) bo’ladi. Zichlashtirgichning yaxshi ishlashi uchun rezervuar devori 
silliq bo’lishi kerak. Mexanik zatvorlar konstruktsiya boyicha har xil va tayyorlanishda 
murakkab bo’ladi, shuning uchun ular yumshoq zatvorlarni ishlatish mumkin 
bo’lmagan paytda ishlatiladi. Yumshoq zatvorlar pererozin materiallardan, 
penopoliuretan va boshqa elastik va chidamli materiallardan tayyorlanadi. Labsimon
suyuqlikli va havoli zatvorlar ishlatiladi. Labsimon zatvorlarda zichlash har doim 
rezervuar devoriga yopishib turuvchi labsimon materiallning zichlashtirishi hisobiga 
ta’minlanadi. Suyuqlikli zatvorlarda suv bilan to’ldirilgan yumshoq qopcha 
suyuqlikning og’irligi hisobiga devorga siqiladi. Havoli zatvorlarda zichlanish havo 
hisobiga amalga oshadi. 
Suyuqlikli va havoli zatvorlarning labsimon zatvorlarga nisbatan konstruktsiyasi 
murakkab. Amaliyot shuni ko’rsatdiki, rezervuarlarda “suzuvchi” tomni ishlatish neft va 
neft mahsulotlarining yo’qolishini “kam nafas olish”da 80-85%ga kamaytiradi.